arkamikontrolet
New member
Geçtiğimiz günlerde sizlere, hayatta kalabilmek için umut seyahatine çıkan Struma Yolcularının kıssasını anlatmıştık. Bu hafta da yolu bir daha ülkemize düşen bir umut seyahatinin öyküsünü anlatmak istiyoruz: Kırım Türklerinin Mavi Alayı…
Kırım’da olağan bir ömür sürerken; Josef Stalin’in Kırım Türklerine uyguladığı baskıcı idareden kaynaklı Nazi Almanyası saflarında savaşa giren Kırım Türklerinin bu acı kıssası ne yazık ki tarihte hakettiği bedele ulaşabilmiş değil. İşte tüm bilgileriyla Kırım Türkleri ve Mavi Alay’ın kıssası.
Stalin’in Kırım üzerinde uyguladığı baskı siyaseti
Kırım (Crimean)’ın haritası
1930’lu senelerda Kırım’ın da içerisinde bulunduğu Sovyet Rusya’da, bilhassa de Ukrayna’da, Rus kökenli olmayan insanlara Holodomor Soykırımı uygulanıyordu. Bu soykırımda yapay bir kıtlık yaratılmış ve beşerler açlığa yani mevte mecbur bırakılmıştı. 10 milyon kadar insanın ömrünü kaybettiği bu soykırımın temel niçini, Sovyet Başkan Josef Stalin’in jeopolitik pozisyon sebebiyle bölgeyi Rus yüklü bir nüfus ile donatmak istemesiydi. Hakikaten bölgede hayatlarını idame ettiren Kırım Türkleri (Kırım Tatarları) de bu soykırıma ziyadesiyle maruz kaldılar.
Türkiye’nin teşebbüsleriyle Mavi Alay kuruldu
Sovyet kapısına dayanan Nazi Almanyası’nın orduları, Kırım Türkleri için bu kâbustan bir kaçış yolu olabilirdi. Gerçekten Stalin idaresinden son derece rahatsız olan Kırım Türkleri, Türkiye Cumhuriyeti’nden dayanak talep ettiğinde kendilerine gelen cevap da Nazi Almanyası’ndan yana taraf olmalarıydı.
Hitler’in ordusu Kırım’a gelmedilk evvel Türkiye’nin de teşebbüsleriyle resmî ismi “Kırım Türk Nefsî Müdafaa Taburları” olan ve yaklaşık 8 bin şahıstan oluşan orduya, Türklüğün simgesi olarak taşıdıkları bozkurt sembolü ve gök rengi sancaklarından ötürü özetlemek gerekirse Mavi Alay ismi verildi.
Osmanlı’dan gelen Alman hayranı yöneticiler hala yönetici
Mavi Alay’ın Almanya saflarında savaşa katılmasını şahsen Türkiye istemişti. Bu karar hem Kırım Türkleri için bir çıkış yolu olacaktı tıpkı vakitte Türkiye, soydaşlarına sahip çıkan bir devlet olmanın gururunu yaşamak istiyordu. Ankara Hükümeti’ndeki genel niyet de savaşı Almanya’nın kazanacağı tarafındaydi. Tıpkı I. Dünya Savaşı’nda olduğu üzere Alman hayranlığı besleyen epey sayıda yönetici, Türkiye Cumhuriyeti’nde de değerli bakılırsavlerdeydi ve bu sonucun alınmasında tesirli oldular.
Türkiye hem de hem izlediği istikrar siyasetinden taviz vermemiş tıpkı vakitte direkt olarak savaşa girmemiş oluyordu. Almanya da savaşı kazandıktan daha sonra kendisine bağlayacağı Kırım’da Kırım Türkleri’ne refah ortasında yaşayabileceği özerk bir devlet vaadinde bulunmuştu. İkili muahedenin hakemi ise Türkiye’ydi.
Mavi Alay, II. Dünya Savaşı’nda rehberlik ve istihbarat misyonlarında bulundu
Mavi Alay, sayıca az bulunmasına karşın Almanya’nın bir fazlaca hususta faydalanabileceği bir birlikti. Gerçekten Hitler’in Ordusu, Sovyet Rusya’nın coğrafik detaylarıne epey hâkim değildi. En azından Mavi Alay, Rusya’yı Alman askerlerinden daha yeterli tanıyordu. Bu sebeple Mavi Alay, Nazi askerlerine çoklukla rehberlik yapıp; istihbarat, casusluk ve haberleşme mevzularında takviye veriyordu. Bundan ötürü Mavi Alay’ın cephelerde savaşmadığını açıkça söyleyebiliriz.
Almanya savaşı kaybedince Mavi Alay için yeni bir öykü başladı
Daha evvel görmemiş olanlar için “Kırım Sancağı”
Savaş, Almanya’nın kaybıyla sonuçlanınca Kırım Türkleri de hayatlarını kurtarabilmek için göç etmek zorunda kaldı. Gerçekten artık Sovyet Rusya topraklarında alacakları her nefes, onlar için acı bir vefat manasına geliyordu.
Kırım Türkleri, savaşın akabinde soluğu İtalya’da aldılar. İtalya’nın Pazulla Bölgesi’ne göç eden Kırım Türkleri; coğrafik olarak Kafkasya’ya benzeyen Pazulla Bölgesi’nde, Kırım’da yaşadıklarından daha rahat bir hayat yaşıyorlardı ama Müttefik Kuvvetler’in Pazulla’ya yaklaşmasından ötürü Avusturya’ya göçmek zorunda kaldılar.
İngilizlerin 1 ay konuğu oldular
Stalin, Kırım Türklerinin kaçmasından rahatsız olmuştu. esasen vatana ihanet (?) hatasından Kırım Türklerini kendince yargılamış ve haklarında da vefat sonucu almıştı. İngiliz birlikleri, Avusturya’ya geldiğinde Kırım Türklerini bir mülteci kampında denetim altına aldılar. Burada mülteci hayatı süren Kırım Türkleri, durumdan epeyce da rahatsız değildi. Hakikaten İngilizler; Kırım Türklerine Stalin’den daha insancıl davranıyordu ve hayatları Kırım’daki hayatlarından daha rahattı.
Moskova’dan gelen vefat fermanı
Bu süreçte hem İngilizlerin birebir vakitte Kırım Türklerinin aklında muhtemel tek bir senaryo vardı. Her iki taraf da Türkiye’nin Kırım Türkleri’nin kendisine iadesini talep etmesini bekliyordu. Bu sayede hem İngilizler mülteci olarak gördüğü Kırım Türkleri’nin vebalinden kurtulacaktı tıpkı vakitte Kırım Türkleri göçebe ömürlerine son verip sistemli bir hayata başlayacaklardı.
Ama Türkiye’den beklenen iade talebi bir türlü gelmedi. Daha da berbatı Moskova’dan “emir” niteliğinde bir tebligat gönderildi. 28 Mayıs 1945’de Stalin imzalı tebligatta “Kırım Türkleri’nin Dellach Kampı’na gönderilmesi ve burada Sovyet Orduları’na teslim edilmesi gerektiği” yazılıydı. Ayrıyeten tebligata bakılırsa Kırım Türkleri’nin sayısı Sovyetler tarafınca belirlenmişti. “Firarlardan İngiltere sorumlu tutulacaktır” unsuru de dikkat çekiyordu.
İngilizler eli kolu bağlı bir biçimde Türkiye’den haber beklediler
İngilizler bu haberi birinci başta taşkınlık yaşanmaması ismine Kırım Türkleri’ne “Affedildiniz, adilce yargılanıp özgür bir hayat yaşamak için Rusya’dan bekleniyorsunuz” biçiminde iletti. Kimi kaynaklarda Rusya’nın İngiltere’ye Kırım Türkleri’nin yaşaması konusunda teminat verdiği de yazılıdır.
Kırım Türkleri, İngilizler tarafınca Dellach Kampı’na getirildiğinde İngilizler, Sovyetler’in tavrından durumu anlamıştır. Bu çaresiz insanları Rusya’da bekleyen tek şey ölümdür. İngilizler bu duruma üzülür ancak ellerinden de bir şey gelmemektedir. Türkiye’nin ortaya girmesi ya da Stalin’in vazgeçmesi ihtimalleri üzerine evrak işlerini ağırdan alırlar lakin ne Türkiye’den ne de Stalin’den bekledikleri adımlar gelmez.
Kırım Türklerine sunulan tek seçenek: İntihar edebilirsiniz
İngilizler, eli kolu bağlı bir biçimde Kırım Türkleri’yle acı gerçeği paylaşır ve şu biçimde derler “bu acı vefat yerine tek seçeneğiniz maalesef ırmağa atlayıp intihar etmeniz, yalnızca buna göz yumabiliriz”.
Sonraki gün trenlere bindirilen 7 bin kadar Kırım Türkü’nden 3 bin kadarı Drau Nehri’ne atlayarak hayatlarına son verir. esasen Rusya’da da kendilerini bekleyen son hayli da farklı değildir. Geriye kalan 4 bin kadar Kırım Türkü trene binmeyi tercih etmiştir. Onların umduğu ise, tren Türkiye’den geçerken bir biçimde Türkiye’nin kendilerine sahip çıkmasıdır.
Mevt treni Türkiye’ye geldiğinde Kırım Türkleri’nin beklentisi boşa çıktı
Ne acıdır ki tren Türkiye’ye geldiğinde Kırım Türklerinin durumu Struma’dan epey da farklı olmadı. Vefat treni, Kars yakınlarına geldiğinde trendekiler artık mevtten kurtulmanın imkânsız olduğunu anlamışlardı.
Vagonlardan “bizi kurtarın” feryatları yerine “bizi Ruslara vermeyin, onların yerine siz sıkın, dost kurşunu acıtmaz” üzere yürek burkan kelamlar yükseliyordu. Treni korumakla bakılırsavli Türk askerleri bu durumdan bir çok etkilenmiş lakin kendilerine “vagonlara çivi çakın, sağlamlaştırın, dışarı çıkmasınlar” buyruğu gelmişti.
Kırım Türkleri ikinci sefer intihar yolunu seçti
Kırım Türkleri’nin dışarı çıkmasını engellemek için vagonlara çivi çakılırken Ruslar’a teslim olmak istemeyen 2 bin kadar Kırım Türkü, vagonları kırarak Serder Abad Kızıl Çakçak baraj gölüne atlayarak intihar etti. Geriye kalan 2 bin kadar Kırım Türkü ise çivilerle sağlamlaştırılmış vagonlara bindirilerek seyahate devam etti.
Tren, Türkiye sonunu terk ettiği anda trenden indirilen 2 bin kadar Kırım Türkü, Sovyet Rusya – Türkiye hududunda kurşuna dizilerek infaz edildi.
Mavi Alay’ın arkasında bıraktığı sır perdesi
Bu olay hakkında Türkiye’de hiç bir vakit resmi doküman açıklanmadı. Ne Naziler için kurulan Mavi Alay’a öncülük etmesi konusunda ne de Kırım Türklerinin sığınma talebini niye reddettiği konusunda gerekli açıklamalardan kaçınıldı.
Zülfü Livaneli’nin Serenad isimli kitabında kıssanın merkezinde Struma yatsa da; ana karakter Maya’nın ninesi bir Kırım Türkü’dür ve öyküye nazaran asker olan dedesi, ninesini trenden kurtarmıştır.
2014 yılında başrollerinde Murat Yıldırım, Selma Ergeç ve Baki Davrak’ın bulunduğu Kırımlı sinemasında Kırım Türklerinin öyküsüne yer verildi.
2016 yılında düzenlenen Eurovison 61. Müzik Yarışı’nı Ukrayna ismine katılan Kırım Türkü Jamala (Cemile) 1944 isimli müziğiyle kazandı. Müzikte Kırım Türkleri’nin Stalin Devri’nde çektiği acılar anlatılırken nakarat kısmının Türkçe olması da dikkat çekti. Bu duruma Rusya o devir bir çok reaksiyon göstermişti.
Editör yorumu…
Kırım Türkleri anısına dikilen anıt
Türkiye Cumhuriyeti olarak Mavi Alay Faciası’nı çabucak hemen resmî olarak anmadığımızı, tıpkı Struma Faciası üzere bu olaya da ders kitaplarımızda yer vermediğimizi hatırlatmak gerek. Ulu tarihimize ilişkin çekilen periyot dizilerin de bir gün Mavi Alay ve Struma’ya da yer verilmesi; bu faciaların tekrar yaşanmamasını dileriz.
Pekala ya sizler daha evvel Mavi Alay’ın bu kıssasını duymuş muydunuz? Struma Faciası ile Mavi Alay Faciası hakkında neler düşünüyorsunuz? Yorumlarda belirtebilirsiniz.
Kırım’da olağan bir ömür sürerken; Josef Stalin’in Kırım Türklerine uyguladığı baskıcı idareden kaynaklı Nazi Almanyası saflarında savaşa giren Kırım Türklerinin bu acı kıssası ne yazık ki tarihte hakettiği bedele ulaşabilmiş değil. İşte tüm bilgileriyla Kırım Türkleri ve Mavi Alay’ın kıssası.
Stalin’in Kırım üzerinde uyguladığı baskı siyaseti
Kırım (Crimean)’ın haritası
1930’lu senelerda Kırım’ın da içerisinde bulunduğu Sovyet Rusya’da, bilhassa de Ukrayna’da, Rus kökenli olmayan insanlara Holodomor Soykırımı uygulanıyordu. Bu soykırımda yapay bir kıtlık yaratılmış ve beşerler açlığa yani mevte mecbur bırakılmıştı. 10 milyon kadar insanın ömrünü kaybettiği bu soykırımın temel niçini, Sovyet Başkan Josef Stalin’in jeopolitik pozisyon sebebiyle bölgeyi Rus yüklü bir nüfus ile donatmak istemesiydi. Hakikaten bölgede hayatlarını idame ettiren Kırım Türkleri (Kırım Tatarları) de bu soykırıma ziyadesiyle maruz kaldılar.
Türkiye’nin teşebbüsleriyle Mavi Alay kuruldu
Sovyet kapısına dayanan Nazi Almanyası’nın orduları, Kırım Türkleri için bu kâbustan bir kaçış yolu olabilirdi. Gerçekten Stalin idaresinden son derece rahatsız olan Kırım Türkleri, Türkiye Cumhuriyeti’nden dayanak talep ettiğinde kendilerine gelen cevap da Nazi Almanyası’ndan yana taraf olmalarıydı.
Hitler’in ordusu Kırım’a gelmedilk evvel Türkiye’nin de teşebbüsleriyle resmî ismi “Kırım Türk Nefsî Müdafaa Taburları” olan ve yaklaşık 8 bin şahıstan oluşan orduya, Türklüğün simgesi olarak taşıdıkları bozkurt sembolü ve gök rengi sancaklarından ötürü özetlemek gerekirse Mavi Alay ismi verildi.
Osmanlı’dan gelen Alman hayranı yöneticiler hala yönetici
Mavi Alay’ın Almanya saflarında savaşa katılmasını şahsen Türkiye istemişti. Bu karar hem Kırım Türkleri için bir çıkış yolu olacaktı tıpkı vakitte Türkiye, soydaşlarına sahip çıkan bir devlet olmanın gururunu yaşamak istiyordu. Ankara Hükümeti’ndeki genel niyet de savaşı Almanya’nın kazanacağı tarafındaydi. Tıpkı I. Dünya Savaşı’nda olduğu üzere Alman hayranlığı besleyen epey sayıda yönetici, Türkiye Cumhuriyeti’nde de değerli bakılırsavlerdeydi ve bu sonucun alınmasında tesirli oldular.
Türkiye hem de hem izlediği istikrar siyasetinden taviz vermemiş tıpkı vakitte direkt olarak savaşa girmemiş oluyordu. Almanya da savaşı kazandıktan daha sonra kendisine bağlayacağı Kırım’da Kırım Türkleri’ne refah ortasında yaşayabileceği özerk bir devlet vaadinde bulunmuştu. İkili muahedenin hakemi ise Türkiye’ydi.
Mavi Alay, II. Dünya Savaşı’nda rehberlik ve istihbarat misyonlarında bulundu
Mavi Alay, sayıca az bulunmasına karşın Almanya’nın bir fazlaca hususta faydalanabileceği bir birlikti. Gerçekten Hitler’in Ordusu, Sovyet Rusya’nın coğrafik detaylarıne epey hâkim değildi. En azından Mavi Alay, Rusya’yı Alman askerlerinden daha yeterli tanıyordu. Bu sebeple Mavi Alay, Nazi askerlerine çoklukla rehberlik yapıp; istihbarat, casusluk ve haberleşme mevzularında takviye veriyordu. Bundan ötürü Mavi Alay’ın cephelerde savaşmadığını açıkça söyleyebiliriz.
Almanya savaşı kaybedince Mavi Alay için yeni bir öykü başladı
Daha evvel görmemiş olanlar için “Kırım Sancağı”
Savaş, Almanya’nın kaybıyla sonuçlanınca Kırım Türkleri de hayatlarını kurtarabilmek için göç etmek zorunda kaldı. Gerçekten artık Sovyet Rusya topraklarında alacakları her nefes, onlar için acı bir vefat manasına geliyordu.
Kırım Türkleri, savaşın akabinde soluğu İtalya’da aldılar. İtalya’nın Pazulla Bölgesi’ne göç eden Kırım Türkleri; coğrafik olarak Kafkasya’ya benzeyen Pazulla Bölgesi’nde, Kırım’da yaşadıklarından daha rahat bir hayat yaşıyorlardı ama Müttefik Kuvvetler’in Pazulla’ya yaklaşmasından ötürü Avusturya’ya göçmek zorunda kaldılar.
İngilizlerin 1 ay konuğu oldular
Stalin, Kırım Türklerinin kaçmasından rahatsız olmuştu. esasen vatana ihanet (?) hatasından Kırım Türklerini kendince yargılamış ve haklarında da vefat sonucu almıştı. İngiliz birlikleri, Avusturya’ya geldiğinde Kırım Türklerini bir mülteci kampında denetim altına aldılar. Burada mülteci hayatı süren Kırım Türkleri, durumdan epeyce da rahatsız değildi. Hakikaten İngilizler; Kırım Türklerine Stalin’den daha insancıl davranıyordu ve hayatları Kırım’daki hayatlarından daha rahattı.
Moskova’dan gelen vefat fermanı
Bu süreçte hem İngilizlerin birebir vakitte Kırım Türklerinin aklında muhtemel tek bir senaryo vardı. Her iki taraf da Türkiye’nin Kırım Türkleri’nin kendisine iadesini talep etmesini bekliyordu. Bu sayede hem İngilizler mülteci olarak gördüğü Kırım Türkleri’nin vebalinden kurtulacaktı tıpkı vakitte Kırım Türkleri göçebe ömürlerine son verip sistemli bir hayata başlayacaklardı.
Ama Türkiye’den beklenen iade talebi bir türlü gelmedi. Daha da berbatı Moskova’dan “emir” niteliğinde bir tebligat gönderildi. 28 Mayıs 1945’de Stalin imzalı tebligatta “Kırım Türkleri’nin Dellach Kampı’na gönderilmesi ve burada Sovyet Orduları’na teslim edilmesi gerektiği” yazılıydı. Ayrıyeten tebligata bakılırsa Kırım Türkleri’nin sayısı Sovyetler tarafınca belirlenmişti. “Firarlardan İngiltere sorumlu tutulacaktır” unsuru de dikkat çekiyordu.
İngilizler eli kolu bağlı bir biçimde Türkiye’den haber beklediler
İngilizler bu haberi birinci başta taşkınlık yaşanmaması ismine Kırım Türkleri’ne “Affedildiniz, adilce yargılanıp özgür bir hayat yaşamak için Rusya’dan bekleniyorsunuz” biçiminde iletti. Kimi kaynaklarda Rusya’nın İngiltere’ye Kırım Türkleri’nin yaşaması konusunda teminat verdiği de yazılıdır.
Kırım Türkleri, İngilizler tarafınca Dellach Kampı’na getirildiğinde İngilizler, Sovyetler’in tavrından durumu anlamıştır. Bu çaresiz insanları Rusya’da bekleyen tek şey ölümdür. İngilizler bu duruma üzülür ancak ellerinden de bir şey gelmemektedir. Türkiye’nin ortaya girmesi ya da Stalin’in vazgeçmesi ihtimalleri üzerine evrak işlerini ağırdan alırlar lakin ne Türkiye’den ne de Stalin’den bekledikleri adımlar gelmez.
Kırım Türklerine sunulan tek seçenek: İntihar edebilirsiniz
İngilizler, eli kolu bağlı bir biçimde Kırım Türkleri’yle acı gerçeği paylaşır ve şu biçimde derler “bu acı vefat yerine tek seçeneğiniz maalesef ırmağa atlayıp intihar etmeniz, yalnızca buna göz yumabiliriz”.
Sonraki gün trenlere bindirilen 7 bin kadar Kırım Türkü’nden 3 bin kadarı Drau Nehri’ne atlayarak hayatlarına son verir. esasen Rusya’da da kendilerini bekleyen son hayli da farklı değildir. Geriye kalan 4 bin kadar Kırım Türkü trene binmeyi tercih etmiştir. Onların umduğu ise, tren Türkiye’den geçerken bir biçimde Türkiye’nin kendilerine sahip çıkmasıdır.
Mevt treni Türkiye’ye geldiğinde Kırım Türkleri’nin beklentisi boşa çıktı
Ne acıdır ki tren Türkiye’ye geldiğinde Kırım Türklerinin durumu Struma’dan epey da farklı olmadı. Vefat treni, Kars yakınlarına geldiğinde trendekiler artık mevtten kurtulmanın imkânsız olduğunu anlamışlardı.
Vagonlardan “bizi kurtarın” feryatları yerine “bizi Ruslara vermeyin, onların yerine siz sıkın, dost kurşunu acıtmaz” üzere yürek burkan kelamlar yükseliyordu. Treni korumakla bakılırsavli Türk askerleri bu durumdan bir çok etkilenmiş lakin kendilerine “vagonlara çivi çakın, sağlamlaştırın, dışarı çıkmasınlar” buyruğu gelmişti.
Kırım Türkleri ikinci sefer intihar yolunu seçti
Kırım Türkleri’nin dışarı çıkmasını engellemek için vagonlara çivi çakılırken Ruslar’a teslim olmak istemeyen 2 bin kadar Kırım Türkü, vagonları kırarak Serder Abad Kızıl Çakçak baraj gölüne atlayarak intihar etti. Geriye kalan 2 bin kadar Kırım Türkü ise çivilerle sağlamlaştırılmış vagonlara bindirilerek seyahate devam etti.
Tren, Türkiye sonunu terk ettiği anda trenden indirilen 2 bin kadar Kırım Türkü, Sovyet Rusya – Türkiye hududunda kurşuna dizilerek infaz edildi.
Mavi Alay’ın arkasında bıraktığı sır perdesi
Bu olay hakkında Türkiye’de hiç bir vakit resmi doküman açıklanmadı. Ne Naziler için kurulan Mavi Alay’a öncülük etmesi konusunda ne de Kırım Türklerinin sığınma talebini niye reddettiği konusunda gerekli açıklamalardan kaçınıldı.
- Avusturya, şahitlik ettiği katliamın anısına Oberdrauburg Bölgesi İrschen Köyü’nde Kırım Türkleri ismine bir anıt inşa ettirmiştir.
Zülfü Livaneli’nin Serenad isimli kitabında kıssanın merkezinde Struma yatsa da; ana karakter Maya’nın ninesi bir Kırım Türkü’dür ve öyküye nazaran asker olan dedesi, ninesini trenden kurtarmıştır.
2014 yılında başrollerinde Murat Yıldırım, Selma Ergeç ve Baki Davrak’ın bulunduğu Kırımlı sinemasında Kırım Türklerinin öyküsüne yer verildi.
2016 yılında düzenlenen Eurovison 61. Müzik Yarışı’nı Ukrayna ismine katılan Kırım Türkü Jamala (Cemile) 1944 isimli müziğiyle kazandı. Müzikte Kırım Türkleri’nin Stalin Devri’nde çektiği acılar anlatılırken nakarat kısmının Türkçe olması da dikkat çekti. Bu duruma Rusya o devir bir çok reaksiyon göstermişti.
Editör yorumu…
Kırım Türkleri anısına dikilen anıt
Türkiye Cumhuriyeti olarak Mavi Alay Faciası’nı çabucak hemen resmî olarak anmadığımızı, tıpkı Struma Faciası üzere bu olaya da ders kitaplarımızda yer vermediğimizi hatırlatmak gerek. Ulu tarihimize ilişkin çekilen periyot dizilerin de bir gün Mavi Alay ve Struma’ya da yer verilmesi; bu faciaların tekrar yaşanmamasını dileriz.
Pekala ya sizler daha evvel Mavi Alay’ın bu kıssasını duymuş muydunuz? Struma Faciası ile Mavi Alay Faciası hakkında neler düşünüyorsunuz? Yorumlarda belirtebilirsiniz.