Anadolu’da Binlerce Yıl Boyunca Konuşulmuş Tüm Lisanlar

[arkamikontrolet]

Anadolu toprakları, medeniyetler beşiği, insanlık tarihinin en kritik bölgelerinden biri… Binlerce yıldır bu topraklarda sayısız farklı toplum yaşadı. Her birinin külçeşidinin ve lisanının izleri, Anadolu coğrafyasının dört bir yanında yürütülen arkeolojik çalışmalarla ortaya çıkarıldı, çıkarılmaya devam ediyor.

Bu topraklarda binlerce yıl boyunca yaşayan onca farklı kültürün hayatlarının nasıl olduğunu düşünmek heyecan verici. Artık duysak tek bir sözünü bile anlamayacağımız farklı dileri düşünmek de o denli. Ama bir de bazıları topraklarımızda hala konuşulan lakin artık ölmek üzere olan lisanlar var… Bu içerikte Anadolu topraklarında konuşulan tüm lisanlara ve kimilerinin kulağa nasıl geldiğine göz atacağız.

Önce Anadolu’da konuşulmuş ve oldukçatan tarihin tozlu sayfalarına karışmış eski lisanlara göz atalım;


Bu lisanlar milattan evvel 3. binyıldan itibaren milattan daha sonra 4. ve 5. yüzsenelera kadar Anadolu topraklarında konuşulan ve binlerce yıl evvel yok olmuş lisanlar. Bazılarına ilişkin çivi yazılarından oluşan tabletler müzelerde karşımıza çıkıyor, birtakım hafriyatlarda yeni tabletler bulunabiliyor.

Hititçe, Luvice, Urartuca, Fenikece, Sami Lisanları, Frigce, Lidce, Likçe, Karca, Sidece, Persçe, Grekçe ve Latinceden oluşan bu lisanlardan bazılarının kulağa nasıl geldiğine dair seslendirmeler de var.

Hititçe


Urartuca


Akadca (Sami dillerinden)


Grekçe


Latince


Bir de Türkiye’de hala konuşulan lakin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan lisanlar var;


UNESCO Dünya Tehlike Altındaki Lisanlar Atlası’na bakılırsa Türkiye’de yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan 15 dil var. Türkiye topraklarının epeyce kültürlü yapısının en etkileyici göstergelerinden olan lisan çeşitliliği, bu lisanları konuşan kişi sayısının giderek azalması sebebiyle giderek azalıyor.

UNESCO dünya üzerinde tehlike altında olan tüm lisanları değerlendirdiği çalışmasında bu lisanları ‘Ciddi Tehlikede’ ‘Ağır Tehlikede’ ‘Kesinlikle Tehlikede’ ve ‘Kırılgan’ olarak gruplandırıyor. Ülkemizde konuşulan lisanlar içinden tüm kümelere dahil olan lisanlar var.

‘Ciddi tehlikede’ olan diller

• Ladino (Daha hayli İzmir ve İstanbul’da kullanması olan, epey az sayıda kişinin konuştuğu ‘Yahudi İspanyolcası’ olarak bilinen bir dil)
• Süryanice (Midyat-İdil-Dargeçit-Nusaybin bölgesindeki Süryaniler tarafınca konuşulan, Turoyo olarak da bilinen bir lisan. Süryanice, milattan önceye dayanan tarihiyle neredeyse 2500 yıldır var olan bir lisan…)
• Gagavuzca (Türkiye Türkçesine benzeyen, günümüzde 300 bin kadar insanın konuştuğu, geçmişte ülkemizde Edirne’de yaşayan Gagavuzlar tarafınca konuşulanbir lisan. Şimdilerde Gagavuzların yaşadığı öteki ülkelerde konuşulmaya devam etse de tehlike altında.)

‘Kesinlikle tehlikede’ olan diller

• Suret (Günümüzde Türkiye’de konuşan kimse kalmadığı bilinen, lisanı konuşan şahısların göç yoluyla farklı ülkelere gittiği söz edilen ve Süryaniceye benzeyen bir dil)
• Batı Ermenicesi (Türkiye’deki Ermenilerin konuştuğu, günümüzde Ermenilerin yaşadığı farklı topraklarda da konuşulan lakin tehlike altına girmiş bir dil)
• Pontus Yunancası (1923 nüfus mübadelesi öncesi İnebolu ile Batum içindeki topraklarımızda konuşulan, günümüzde ise sadece Trabzon’daki kimi köylerde kullanılan bir dil)
• Çingenece (Ülkemiz de dahil olmak üzere Çingenelerin yaşadığı tüm ülkelerde konuşulan lakin göçebe bir halk olan Çingenelerin vakit içinde gittikleri ülkelerin lisanlarını konuşmaya başlaması sebebiyle yok olma tehlikesi altına giren bir lisan.)
• Abazaca (Günümüzde Kuzey Kafkasya’da yaşayan Abazalar tarafınca kullanılan, ülkemizde yaşayan Abazalar tarafınca da konuşulan lakin tehlike altında olan bir lisan.)
• Hemşince (Türkiye’de 40 bin kadar insan tarafınca konuşulduğu düşünülen Hemşince, Artvin’in kimi Laz köylerinde konuşuluyor.)
• Lazca (Yoğunlukla Türkiye olmakla birlikte, dünyanın farklı bölgelerine göç edenlerin de dahil olduğu yaklaşık 300 bin Laz tarafınca konuşulduğu düşünülüyor.)

‘Ağır tehlikede’ olan diller

• Hertevince (Keldanice olarak da bilinen, günümüzde ülkemizde bir elin parmaklarını geçmeyecek sayıda kişinin konuştuğu, Keldanilerin göç ettiği bölgelerde de risk altında olan bir dil)

‘Kırılgan’ diller

• Abhazca (Ülkemizde yaşayan Abhazlar tarafınca da kullanılan, temel olarak Abhazya bölgesinde ana lisan olarak konuşulan bir lisan.)
• Adigece ve Çerkesçe (Çerkeslerin büyük çoğunluğu tarafınca kullanılan bu lisanlar, Çerkes lisanları ailesinin üyeleri. Batı ve Doğu Çerkesçesi olarak iki ana formu bulunan Çerkes lisanları, toplamda yaklaşık 750 bin kişi tarafınca konuşuluyor)
• Zazaca (Türkiye’nin doğusunda Tunceli, Elazığ, Bingöl, Erzincan, Bitlis bölgelerindeki Zazalar tarafınca konuşulan bir lisan. Bu lisanı sayısı kesin olmamakla birlikte yaklaşık 4-6 milyon ortası kişinin konuştuğu kestirim ediliyor. Lisanı konuşan Zazaların bir kısmı Avrupa ülkelerinde yaşıyor.)

Ülkemizde günümüzde Türkçe’nin ve risk altındaki bu lisanların yanında Arapça, Kürtçe üzere farklı diller de konuşuluyor. Ayrıyeten ülkemizdeki lisanlar haricinde dünya genelinde bir epeyce farklı toplumda risk altında olan ve konuşan üyelerinin sayısı sebebiyle her an tarihin tozlu sayfalarına karışma riski olan lisanlar var.

Bu lisanların korunması ve aktarılması için hem ülkemizde birebir vakitte dünyada bir epeyce çalışma yapılıyor.