arkamikontrolet
New member
Osmanlı Devleti’nde hayatış Akşemseddin, Sabuncuoğlu Şerefeddin ve Ahi Mehmed Çelebi üzere bir epeyce ünlü tıp insanı vardı. Bu kıymetli tıp insanları yardımıyla Osmanlı Devleti, kolera ve çiçek salgını da dahil olmak üzere bir hayli salgında kendi kendine önlemler alabilmiş, vakit zaman dünyaya da şifa olabilmiş bir devletti.
Bugün sizlerle birlikte Osmanlı Dönemi’nde yaşanan çiçek hastalığı, aşılama süreci ve halkın yansısı üzere çeşitli mevzulara değineceğiz.
Çiçek hastalığının kökeni
Hassas Görüntü!
Çiçek hastalığı, birinci sefer MÖ 10.000 senelerında Afrika’da görülmeye başlandı. Çeşitli kaynaklar, ayrıntılı tarihi araştırmaların yapılması ile çiçek hastalığının daha da geçmiş tarihlere dayanabileceğini tabir ediyor.
Türklerde çiçek hastalığının tanımı
Hassas Görüntü!
Günümüzde Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir idare olan Saha Cumhuriyeti’nin halkı Yakut Türkleri tarafınca “kızıl saçlı ve kırmızı elbiseli bir Rus hanımı” olarak tanım edilen çiçek hastalığı; “o kadar iğrenç bir hastalık ki; ahirette ruh, vücuda geri dönmeyi reddedecek” üzere önemli tanımlara de maruz kalıyordu.
Osmanlı’da çiçek hastalığı
bir epey kaynağa bakılırsa çiçek hastalığı Osmanlı’da birinci sefer 19. yüzyılın ikinci yarısında “salgın olarak” görülmeye başlar. Hastalığın başlangıcı ile bir epey kişi hayatını kaybeder. Vefattan kurtulanlar ise kör olabiliyordu ya da ölene kadar bedenlerinde çeşitli izler taşıyabiliyordu.
Çiçek hastalığına yakalananlar içinde I. Ahmed, III. Ahmed, Abdülmecid, Şehzade Mehmet Nusret üzere isimler de vardı ve hatta I. Abdülhamit’in kızı Fatma Sultan, çiçek hastalığı sebebiyle ömrünü kaybetmişti.
Osmanlı’da çiçek hastalığının tedavisi
Osmanlı’da çiçek hastalığı birinci kere 1801 yılında Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi tarafınca yayımlanan bir tıp kitabı tarafınca resmî olarak tanım edildi. Kaynaklara bakılırsa Osmanlı’da artan ölümlerden ve çabucak hemen aşı bulunamamasından ötürü çiçekleme ismi verilen bir metot geliştirildi.
Tarih-i Cevdet’e göre bu usul Anadolu Yörükleri tarafınca geliştirilmişti ve salgını denetim altına alabilmek için yörükler İstanbul’a getirtildi. Çiçekleme prosedürü daha evvel 1630 yılında Aşılamacı Doktor Ali Çelebi tarafınca da uygulanmıştı.
Çiçekleme ve aşılama metodu
Lady Mary Wortley Montagu
Çiçekleme metodunda, hastalığı yavaşça olarak geçirmiş şahısların kıyafetleri, çabucak hemen hastalığı geçirmemiş çocuklara giydirilir ve çocukların bağışıklık kazanması beklenirken; aşılamada ise daha çağdaş bir sistem izlenirdi.
Tabip Emanuel Timonius ve İngiltere’nin İstanbul elçisi Edward Montagu’nun eşi Lady Montagu’nun Şark Mektupları isimli yapıtında yazılanlara nazaran;
“Yaz mevsiminin sonunda çabucak hemen çiçek hastalığına yakalanmamış çocuklara ceviz kabuğu ortasında koruma edilmiş ve çeşitli hayvanlardan alınan çiçek mayası, kolda damar yolu açarak aşılama mantığı ile enjekte edilir ve bölgenin üzeri ceviz kabuğu ile sarılır. bu türlü çocuğun 3 farklı yerine aşılama yapılır. Bölgede iz kalacağından ötürü genelde bedenin görünmeyen yerlerine aşılama yapılırdı. Aşılamadan 1 hafta daha sonra çocuğun yüzünde 30 kadar zararsız sivilce çıkardı ve çocuk hem yara izlerinden hem kör olmaktan birebir vakitte mevtten kurtulmuş olurdu. Birebir sistem kurutulmuş fındık kabuğu ve gül suyu ile de yapılabiliyordu ancak o formülün 2 yılda bir yeniden edilmesi gerekirdi.”
Lady Montagu’nun yapıtı Avrupa’yı vefattan kurtardı
Avrupa, çiçek hastalığından kırılırken; Lady Montagu’nun yapıtı üzerine İngiliz veliahdının oğlu da dahil olmak üzere bir epeyce İngiliz, Türk tipi aşılama yardımıyla çiçek hastalığından korundu. 1796 yılında çağdaş aşılamanın keşfedilmesine kadar bütün Avrupa, Osmanlı’nın tekniğini kullandı.
Osmanlı’da aşı hareketliliği
Osmanlı’da bilhassa padişahların da çiçek hastalığı geçirmeleri ve önemli bir salgın olmasından ötürü aşılamaya hayli büyük ehemmiyet veriliyordu. Bilhassa çocuklar, 19 yaşına kadar 3 sefer aşılanıyordu. Birinci aşılama doğumdan itibaren 6 ay içerisinde, öbür aşılamalar ise 7 ve 15-19 yaş aralığında yapılıyordu.
Çocuğuna aşı yaptırtmayan ya da eksik yaptırtan ailelere ihtar mahiyetinde 1 mecidiye para cezası verilirdi. İhtara karşın aşılama yapılmazsa daha büyük para cezaları veriliyordu. Ayrıyeten halkın daha süratli aşı olması için gezici tabip ve aşı istasyonları üzere uygulamalar başlatılmıştı.
Her devir yaşanan aşı tersliği
Günümüzde de olduğu üzere her periyot aşı karşıları mevcuttu ve Osmanlı da bu mevzuda meşakkatler yaşadı. Bilhassa bilgisiz kitlenin, “karantina caiz değildir, gayrimüslimlerin bulduğu aşı bizlere şifa olmaz, aşı haramdır, imanı bozar” üzere hurafeleri, Şeyhülislam Mekkizade Asım Efendi tarafınca verilen fetvalar ile engellendi ve aşılamanın hızlandırılması üzerine yoğunlaşıldı.
Bilhassa Erzurum ve etrafında aşılama nazaranvini yapmak isteyen doktorlara direnen bir epey küme olmuştur. Hatta, tabiplere şiddet gösterildiği için her aşı takımına güvenlik güçleri eşlik etmeye başlamıştı.
Pekala ya sizler Osmanlı’da yaşanan çiçek hastalığı gelişmeleri hakkında neler düşünüyorsunuz?
Kaynaklar: 1* / 2* / 3
*Prof. Dr. Mucize ÜNLÜ ve Doktorant Zarife ALBAYRAK’a katkılarından dolayı teşekkürler.
Bugün sizlerle birlikte Osmanlı Dönemi’nde yaşanan çiçek hastalığı, aşılama süreci ve halkın yansısı üzere çeşitli mevzulara değineceğiz.
Çiçek hastalığının kökeni
Hassas Görüntü!
Çiçek hastalığı, birinci sefer MÖ 10.000 senelerında Afrika’da görülmeye başlandı. Çeşitli kaynaklar, ayrıntılı tarihi araştırmaların yapılması ile çiçek hastalığının daha da geçmiş tarihlere dayanabileceğini tabir ediyor.
Türklerde çiçek hastalığının tanımı
Hassas Görüntü!
Günümüzde Rusya Federasyonu’na bağlı özerk bir idare olan Saha Cumhuriyeti’nin halkı Yakut Türkleri tarafınca “kızıl saçlı ve kırmızı elbiseli bir Rus hanımı” olarak tanım edilen çiçek hastalığı; “o kadar iğrenç bir hastalık ki; ahirette ruh, vücuda geri dönmeyi reddedecek” üzere önemli tanımlara de maruz kalıyordu.
Osmanlı’da çiçek hastalığı
bir epey kaynağa bakılırsa çiçek hastalığı Osmanlı’da birinci sefer 19. yüzyılın ikinci yarısında “salgın olarak” görülmeye başlar. Hastalığın başlangıcı ile bir epey kişi hayatını kaybeder. Vefattan kurtulanlar ise kör olabiliyordu ya da ölene kadar bedenlerinde çeşitli izler taşıyabiliyordu.
Çiçek hastalığına yakalananlar içinde I. Ahmed, III. Ahmed, Abdülmecid, Şehzade Mehmet Nusret üzere isimler de vardı ve hatta I. Abdülhamit’in kızı Fatma Sultan, çiçek hastalığı sebebiyle ömrünü kaybetmişti.
Osmanlı’da çiçek hastalığının tedavisi
Osmanlı’da çiçek hastalığı birinci kere 1801 yılında Hekimbaşı Mustafa Behçet Efendi tarafınca yayımlanan bir tıp kitabı tarafınca resmî olarak tanım edildi. Kaynaklara bakılırsa Osmanlı’da artan ölümlerden ve çabucak hemen aşı bulunamamasından ötürü çiçekleme ismi verilen bir metot geliştirildi.
Tarih-i Cevdet’e göre bu usul Anadolu Yörükleri tarafınca geliştirilmişti ve salgını denetim altına alabilmek için yörükler İstanbul’a getirtildi. Çiçekleme prosedürü daha evvel 1630 yılında Aşılamacı Doktor Ali Çelebi tarafınca da uygulanmıştı.
Çiçekleme ve aşılama metodu
Lady Mary Wortley Montagu
Çiçekleme metodunda, hastalığı yavaşça olarak geçirmiş şahısların kıyafetleri, çabucak hemen hastalığı geçirmemiş çocuklara giydirilir ve çocukların bağışıklık kazanması beklenirken; aşılamada ise daha çağdaş bir sistem izlenirdi.
Tabip Emanuel Timonius ve İngiltere’nin İstanbul elçisi Edward Montagu’nun eşi Lady Montagu’nun Şark Mektupları isimli yapıtında yazılanlara nazaran;
“Yaz mevsiminin sonunda çabucak hemen çiçek hastalığına yakalanmamış çocuklara ceviz kabuğu ortasında koruma edilmiş ve çeşitli hayvanlardan alınan çiçek mayası, kolda damar yolu açarak aşılama mantığı ile enjekte edilir ve bölgenin üzeri ceviz kabuğu ile sarılır. bu türlü çocuğun 3 farklı yerine aşılama yapılır. Bölgede iz kalacağından ötürü genelde bedenin görünmeyen yerlerine aşılama yapılırdı. Aşılamadan 1 hafta daha sonra çocuğun yüzünde 30 kadar zararsız sivilce çıkardı ve çocuk hem yara izlerinden hem kör olmaktan birebir vakitte mevtten kurtulmuş olurdu. Birebir sistem kurutulmuş fındık kabuğu ve gül suyu ile de yapılabiliyordu ancak o formülün 2 yılda bir yeniden edilmesi gerekirdi.”
Lady Montagu’nun yapıtı Avrupa’yı vefattan kurtardı
Avrupa, çiçek hastalığından kırılırken; Lady Montagu’nun yapıtı üzerine İngiliz veliahdının oğlu da dahil olmak üzere bir epeyce İngiliz, Türk tipi aşılama yardımıyla çiçek hastalığından korundu. 1796 yılında çağdaş aşılamanın keşfedilmesine kadar bütün Avrupa, Osmanlı’nın tekniğini kullandı.
Osmanlı’da aşı hareketliliği
Osmanlı’da bilhassa padişahların da çiçek hastalığı geçirmeleri ve önemli bir salgın olmasından ötürü aşılamaya hayli büyük ehemmiyet veriliyordu. Bilhassa çocuklar, 19 yaşına kadar 3 sefer aşılanıyordu. Birinci aşılama doğumdan itibaren 6 ay içerisinde, öbür aşılamalar ise 7 ve 15-19 yaş aralığında yapılıyordu.
Çocuğuna aşı yaptırtmayan ya da eksik yaptırtan ailelere ihtar mahiyetinde 1 mecidiye para cezası verilirdi. İhtara karşın aşılama yapılmazsa daha büyük para cezaları veriliyordu. Ayrıyeten halkın daha süratli aşı olması için gezici tabip ve aşı istasyonları üzere uygulamalar başlatılmıştı.
Her devir yaşanan aşı tersliği
Günümüzde de olduğu üzere her periyot aşı karşıları mevcuttu ve Osmanlı da bu mevzuda meşakkatler yaşadı. Bilhassa bilgisiz kitlenin, “karantina caiz değildir, gayrimüslimlerin bulduğu aşı bizlere şifa olmaz, aşı haramdır, imanı bozar” üzere hurafeleri, Şeyhülislam Mekkizade Asım Efendi tarafınca verilen fetvalar ile engellendi ve aşılamanın hızlandırılması üzerine yoğunlaşıldı.
Bilhassa Erzurum ve etrafında aşılama nazaranvini yapmak isteyen doktorlara direnen bir epey küme olmuştur. Hatta, tabiplere şiddet gösterildiği için her aşı takımına güvenlik güçleri eşlik etmeye başlamıştı.
Pekala ya sizler Osmanlı’da yaşanan çiçek hastalığı gelişmeleri hakkında neler düşünüyorsunuz?
Kaynaklar: 1* / 2* / 3
*Prof. Dr. Mucize ÜNLÜ ve Doktorant Zarife ALBAYRAK’a katkılarından dolayı teşekkürler.