arkamikontrolet
New member
Struma (Sutruma ya da Şutruma), II. Dünya Savaşı devam ederken Nazi Almanyası’ndan kaçan ve bu biçimdelar Britanya yönetiminde olan günümüzdeki Filistin’e gitmeye (sığınmaya) çalışan bir küme insanı taşıyan ve bu seyahatini tamamlayamadan 795 bireye mezar olan geminin (ya da yüzen tabutun) ismi.
Struma hakkında bugüne kadar biroldukça kitap yazıldı, sinemalara bahis oldu, belgeseller çekildi, araştırmalar yapıldı, tartışıldı, ismine müzikler ve ağıtlar yazıldı lakin fakat gerisinde hala açıklığa kavuşmayan birfazlaca şey bıraktı. elbette her tarihi olay üzere bu olayı da unutmamak, hatırlamak, ders çıkarmak bizlere düşen hisse oldu. Bugün sizlerle bu hissesi paylaşmak için birlikteiz.
Nazi Almanyası’nın Yahudi vatandaşlar üzerinde artan baskısı
1940’lı senelerda Nazi Almanyası’nın Yahudi vatandaşlara karşı olan tavrı güzelce sertleşmiş hatta bu vakitte toplu katliamların sayısı artmıştı.
bir daha bu vakitte Nazi Almanyası’nın orduları ülkemizi de tehdit edebilecek kadar hudutlarımıza gerçek yönelmişti. bu biçimdelarda Nazi Almanyası’nın tehdit ettiği tek ülke olağan olarak Türkiye değildi. Polonya’nın akabinde Romanya’da ömürlerini sürdüren Yahudi vatandaşlar için de bir vefat – kalım savaşı oldukçatan başlamıştı.
Vefattan kurtulmanın tek yolu: Filistin’e kaçış
Köstence’den Filistin’e uzanan seyahat rotası (yeşil yol tamamlanabilen, kırmızı yol ise tamamlanamayan)
1941 yılında Romanya’nın Yaş kentinde 4 bin Yahudi kökenli vatandaşın katledilmesinin akabinde, çabucak hemen hayatlarını sürdürebilen ve sıranın kendilerine gelmesini istemeyerek mukadderatlarına razı gelmeyen bir küme Yahudi kökenli insan, tüm mal ve mülklerini satarak bir kaçış planı hazırladılar.
Plan çok sıradanti; kendilerini bu biçimdelarda İngiliz Mandası olan Filistin’e götürebilecek yeterlilikte bir gemi bulacak ve Türkiye üzerinden kendilerince inançlı görünen Filistin’e ulaşacaklardı. Pratikte inançlı görünen bu planın; günahsız insanların akıllarına bile gelmeyen ihtimallerin hepsinin gerçekleşmesiyle son bulacağını hiç kimse iddia etmiyordu.
Fırsatçı seyahat acentesinin geçersiz ilanı
Yaklaşık 800 kişilik bu küme (sürekli etnik köken ya da inanç vurgusu yapmak istemiyoruz artık), kişi başı 1000 dolar ödeyerek (o devir için hayli büyük bir meblağ), bilinmeyen yollardan Campania Mediteranea de Vapores Limitada isimli Yunan seyahat acentesinden Queen Marry isimli bir yolcu gemisi kiraladılar. Queen Marry, 800 kişilik bir yolcu kümesini rahatlıkla Filistin’e ulaştırabilecek potansiyel ve donanımda bir gemiydi. Gerçekten yolcu kümesi için her şey planladıkları üzere işliyordu. Ya da onlar o denli düşünüyordu.
Ancak günümüzde nasıl ki muteber olmayan sitelerden sipariş verdiğimizde kargodan hıyar ya da patlıcan çıkma mümkünlüğü var ise; geçmişte de durum büsbütün birebirdi. Sağlam olmayan ve yasa dışı yollardan çalışan bu acentenin tahsis ettiği gemi Queen Marry isimli ortalamanın üzerindeki bir gemi değil; Struma isimli köhne mi köhne bir gemiydi.
Umuda seyahatte ikinci sefer dolandırılmak
Struma; köhne sözünün manasını tam olarak karşılıyordu. Panama bandıralı bir Bulgar kömür gemisi olan Struma; 1867 yılında Newcastle (İngiltere) kentinde üretilmiş, evvel Balkan Savaşı’nda akabinde da hayvan taşıma aracı olarak kullanılan ahşap bir gemiydi. Hayvan taşıma aracı olarak kullanılan bu gemi nasıl olacak da insan taşıyacaktı? Ayrıyeten metrekare hesabı yapıldığı vakit optimist bir hesapla bile Struma 100 kadar beşere sıkıntı yetebilecek kapasitedeydi. 800’e yakın beşere nasıl yetecekti?
Küme, gemiye binmek için limana geldiğinde Struma’yı görür görmez doğal olarak acente ile bağlantıya geçti. Acente; Struma’nın bir aldatmaca olduğunu, seyahat başladıktan birkaç saat daha sonra yolcuları Queen Marry Gemisi’ne transfer edeceklerini söylemiş oldu. Varsayım edeceğiniz üzere yolcuları bekleyen Queen Marry isminde bir gemi asla yoktu.
Mevtten kaçmak zorunda olan beşerler, bir defa daha acentenin lafına inanarak Struma’ya bindiler. aslına bakarsanız canı burnunda olan bu insanların ne boş koltuk isteyecek ne de öbür bir gemi arayacak lüksleri yoktu. Sıkış tıkış bir biçimde de olsa 800 kadar kişi, 100 kişi kapasiteli hayvan taşıma gemisi Struma’ya binmek zorunda kaldı.
Yüzen tabut Struma ile seyahat başladı: Birinci arıza ucuz (!) atlatıldı
12 Aralık 1941’de Romanya’nın Köstence Limanı’ndan kalkan gemi, ortasında 800 yolcusu ile yola çıktı. Lakin 8 kat fazla kapasiteyle ilerleyen ve aslına bakarsanız canı çıktı çıkacak vaziyette bulunan Struma’nın motoru çabucak hemen İstanbul’a ulaşamadan çatladı. Talihleri birinci ve son sefer yaver giden Struma yolcularının imdadına, o esnada yanlarından geçen bir gemi yetişti. Komşu gemideki mürettebat, Struma’nın çatlayan motorunu onardı. Olağan bu da para ile yapılan bir güzellikti. Filistin’e gidince aç ve açıkta kalmak istemedikleri için yanlarına az ölçüde da olsa para ve mücevherat alan yolcuların son parası da motor tamiri için harcanmıştı. Kısa bir molanın akabinde seyahat kaldığı yerden devam etti.
Struma’nın ikinci arızası, sığınabileceklerini umdukları bir yerde gerçekleşti
15 Aralık 1941’de Struma bir kere daha motor arızası verdi. Bu kere kimsesiz (!) bir yerde değiller, İstanbul Boğazı’na kadar gelmişlerdi. Hatta Struma’nın demir attığı yer için tarihi dokümanlarda Sarayburnu Açıkları (Fatih) söz edilir.
Yolcular umutlu ve memnundur zira II. Dünya Savaşı’nda tarafsız bir tavır sergileyen Türkiye’ye gelmişlerdir. Motor bozulmuş olsa bile sığınabilecekleri bir yerdedirler. Gemi artık çalışmasa bile, trenle Filistin’e gitme imkânları vardır. Ama bu bahtsız seyahatte hiç bir şey umdukları üzere gitmemiştir ve gitmeyecektir.
Türkiye; Almanya ve Britanya kıskacında sıkışmaya başlıyor
Struma’dan haber alan Almanya İstanbul Başkonsolosluğu, Türkiye ile bağlantıya geçerek “Struma içerisinde salgın hastalık olduğunu, gemiden tek bir yolcunun bile inmemesi gerektiğini” söyler. Olağan bu yalnızca bir mazerettir. Almanya’nın tek isteği, Türkiye’nin Struma’yı kabul etmemesidir. Hatta bu hususta devrin hükûmetine siyasi baskı da yapar.
Tuhaftır ki İsrail’in kurulmasına öncülük eden devletlerden biri olan Britanya da bu bahiste Almanya’nın gibisi bir tavır stantlar. bu biçimdelar Filistin’de manda idaresi kuran Britanya; Türkiye’nin kendisine sunduğu “Struma’nın motorunun onarılıp Filistin seyahatine devam etmesi” istikametindeki teklifini, Filistin’deki Araplar’ın ayaklanmasından ve mümkün bir ağır Yahudi Göçü’nden sakınmak için reddeder. Reddederken de şunu ekler: “Geminin geri dönmesi tarafında bizler için rastgele bir sakınca yoktur”.
bir daha bu vakitte Britanya basınında Struma içerisinde 3 Alman casusunun bulunduğu, bundan ötürü geminin Filistin’e ulaşmasının tehlike içerdiği yazılmıştır.
Almanya taraftarı Romanya, iadeyi kabul etmedi
İkinci Dünya Savaşı’nda Almanya yanlısı bir tavır sergileyen Romanya, geminin geri dönmesine asla müsaade verilmeyeceğini deklare etti. Bu süreçte Türkiye eli kolu bağlı bir biçimde düşünmeye başladı. Gerçekten Türkiye, II. Dünya Savaşı’na girmek istemiyordu. Bu bahiste atacağı rastgele bir adım, tarafsızlığına gölge düşürebilir ve kendisini bir anda savaşın içerisinde bulabilirdi. Yorgun olan Türk Milleti’nin, yeni bir savaşa hazır olmadığı da bir gerçekti.
Yahudi Göçleri’ni engellemek için çıkarılan kararname
2/9498 sayılı kararname resmi olarak yayımlanmadığı için biz de sizlerle paylaşamıyoruz
Dar bir iktisat ile boğuşan ve kendisine güç yeten yeni cumhuriyet; Ağustos 1938’de, dünyada artan Yahudi Göçleri’nden nasibini almamak için 2/9498 sayılı bir kararname (Museviler’in Türkiye’de ikametinin yasaklanması ile ilgili bir kararname) çıkarmıştı. Bu kararname ile yolcuların Türkiye’ye sığınması esasen imkânsız hale geliyordu. Buna karşın Almanya’nın müsaade vermesi durumunda Türkiye, bu yolcuları karaya alabileceğini bildirdi. Ama Almanya’dan asla bu istikamette bir adım gelmedi.
Motorun sökülmesi ve tahlil yollarının aranması
Daha evvel hiç görmemiş olanlar için eski tip bir gemi motoru
Türkiye; bu süreçte yolcuları gemiden indirmeden, yalnızca motorun sökülerek onarılması istikametinde karar alabildi. Tıpkı II. Dünya Savaşı’nda izlediği oyalama taktiği üzere, motor tamir mühletini de çok ağırdan alıyordu. Hakikaten bu süreçte daha ölçülü bir hal gösteren Britanya ile müzakere edilmeye çalışılıyor ve Struma’nın Filistin’e gönderilmesi planlanıyordu.
Her devrin sorunu: Siyasalların yalnızca kendi erkeklerina gösterdiği ayrıcalıklar
Tüm bu gelişmelerle birlikte 800 kişi adeta kendi mukadderatlarına terk edilmişti. Doğal yazgıları de onları elbet acı bir vefata götürmek üzereydi. Her devranda olduğu ve olacağı üzere birtakım şahıslar yazgının kamçısından kaçabilecek ayrıcalıklara sahipti. Struma’nın içerisinde de bu ayrıcalıklara sahip birkaç kişi şüphesiz vardı.
Martin Segal ve ailesi, Struma’nın içerisinde bulunup, bu ayrıcalığa sahip olan şahıslardı. Segal, Standard Oil Company of New York’un Romanya müdürüydü. Tıpkı şirketin Türkiye temsilcisi Vehbi Koç, Britanya Hükûmeti, ABD Hükûmeti ve Türkiye Hükûmeti (Türkiye Hükûmeti’ni bu görüşmelerde devrin İçişleri Bakanı Mustafa Faik Özt(ı)rak ve İstanbul Emniyet Müdürü İhsan Sabri Çağlayangil temsil etti) içinde birkaç görüşme gerçekleştirildi. Tüm bu diplomatik teşebbüslerin akabinde Struma’dan Segal Ailesi (3 kişi) indirildi.
Bu tahliye süreci sırasında doğum sancısı başlayan bir bayan (Medea Salamovici) da tahliye edildi. Doğum sancısından ötürü hastaneye kaldırılan hanımın durumu hakkında tekrar asla resmî açıklama yapılmadı.
Britanya’nın çocuklara gösterdiği ayrıcalık ve Türkiye’nin reddi
Gelişmeler devam ederken, oluşan kamuoyuyla birlikte en azından çocukların tahliyesi gündeme geldi. Britanya ile Türkiye içinde gerçekleşen diplomasi trafiğinden daha sonra yaşları 11 ile 16 yaşlarında değişen 28 çocuğun Filistin’e gitmesi için özel müsaade verilebileceği sonucu çıktı. Bu sonucun alınmasında Simon Brod ve Rifat Karako’nun eforları tesirli oldu. Lakin ne acıdır ki; Türkiye alınan bu sonucu bile “Almanya’nın tehditleri üzerine” uygulayamadı.
“Yerli Schindler” Simon Brod ve Rifat Karako’nun uğraşları
Simon Brod, sağda
Çocukların muhtemel kurtarılma sonucunda tesirli olan ve daha evvel biroldukça Yahudi Mülteci’nin hayata tutunmasını sağlayan, gösterdiği eforlar ile Oskar Schindler’e benzetilen Simon Brod; Türkiye Yahudi Cemaatleri’nin liderlerindendi ve biroldukca değerli nazaranvi üstlenmişti.
Rifat Karako da bir daha tıpkı Brod üzere Yahudi Mülteciler’in transit geçişlerini organize eden ve onların hayatta kalmasını sağlayan kıymetli isimlerden bir tanesiydi.
Kıyıdan dua eden Müslümanlar ve Struma’ya besin yardımları
Yaşanan gelişmelerle bir arada Struma tam 9 hafta (63 gün) demir atmış bir biçimde bekledi. Süreç o kadar katı işliyordu ki, Türkiye Struma’ya bir süre besin ve ilaç yardımı konusunda bile kararsız kaldı. Türkiye; Brod – Karako ve Britanya içinde yapılan görüşmelerden daha sonra Struma’ya besin ve ilaç üzere insani ihtiyaçların ulaştırılması sonucunı aldı. Yardımları Türkiye Cumhuriyeti ismine Kızılay ve Yahudi Toplumu ismine da Simon Brod ve Rifat Karako üstlendi. Yardımları insanlara, Struma’ya çıkmak için özel müsaade alan Brod ve Karako ulaştırdı. Besin yardımından evvel insanlara günlük olarak yalnızca birer portakal ve birer avuç fıstık ile şeker verildiği belirtildi. Yardımlar yardımıyla beşerler artık sıcak yemek tüketip, ilaç kullanabilir olmuştu.
Struma, çaresiz bir biçimde beklerken; devrin dokümanlarında Müslüman halkın, karadan dua etmek dışında bir şey yapamadığı da yazıyordu.
Türkiye siyasi baskılara daha fazla dayanamadı ve Struma’yı kara sularından çekti
Kılavuz gemi kaptanının açıklaması
Olayın ortasındaki devletler ile bir çıkış yolu arayan Türkiye, tahlil bulamadığı için Struma’yı 23 Şubat 1942’de kılavuz gemi sayesinde Şile açıklarına çekmek zorunda kaldı ve akabinde burada motorsuz bir biçimde Struma’yı mukadderatına terk etti. Burada bir süre sürüklenen Struma (sürüklenme niçini resmî olarak muhakkak olmadığı için buraya argümanlar kısmında değindik); bir gün daha sonra, 24 Şubat sabahı devasa bir patlama kararında battı.
Hırçın mavilik, masumiyet kırmızısına büründü…
Patlama kararında 103’ü çocuk olmak üzere toplamda 795 kişi hayatını yitirdi. David Stoilar isimli bir yolcu ve Ivanov Diko (geminin ikinci kaptanı) mucizevi biçimde yaralı olarak kurtulmuştu. Lakin patlamadan daha sonra bölgeye yardım gelene kadar Diko ve Stoilar başlarının dermanına bakmak zorunda kaldı. Soğuktan da etkilenen Diko, daha fazla dayanamayarak tutunduğu tahta kesimini bıraktı ve akıntıya karıştı. Stoilar ise çaresiz bekleyişin akabinde bu vahşeti kaldıramadı. Soğuktan donmak üzereyken bileklerini keserek intihar etmeye kalkıştı lakin donmuş elleri bıçağı bile tutamadı. Bu esnada Stoilar 12 kişilik (evet 12 kişi) Türkiye’ye ilişkin bir arama- kurtarma “sandalı” ile kurtarıldı.
Her ne kadar kulağa şu an garip gelse de Stoilar, tedavisi tamamlandıktan daha sonra Türkiye’ye izinsiz(?) giriş yaptığı için 6 hafta mahpus yatmak zorunda kaldı. Akabinde Filistin’deki protestolar ve Brod’un teşebbüsleri ile özgürlüğüne kavuşan Stoilar; Britanya’nın müsaadesiyle trenle Filistin’e geçti.
Tarihe geçen bu facianın akabinde biroldukça gelişme yaşandı. İşte savları ve gerçekleriyle Struma Faciası’nın akabinde yaşananlar:
Facianın akabinde Filistin’den suikast haberi geldi
Harold MacMichael
Filistin’deki Yahudi toplumu, Struma Faciası’ndan baş sorumlu olarak Britanya’yı tuttu. Facianın öfkesiyle LEHI (Filistin’deki Britanya mandasına karşı Yahudi ergenlerden oluşan bir örgüt), Britanya’nın bölgeye tayin ettiği yönetici Harold MacMichael’e suikast düzenleyerek infaz etti.
Struma’nın resmî olarak nasıl patladığı yıllar daha sonra ortaya çıktı
Çankaya’nın vurulma haberini yayımlayan gazete haberi
Olayın akabinde uzunca bir süre “Struma’nın nasıl patladığının” karşılığı arandı. 1960 yılında Sovyet Arşivleri’nden çıkan bir evrakta ise bu soru resmi olarak aydınlatılmış oldu.
Sovyet Belgesi’ne göre Sovyet denizaltısı “Shch-213”, Karadeniz’deki tüm tarafsız ve Nazi Almanyası taraftarı gemileri sorgu sualsiz vurma buyruğu almıştı. Hatta birebir denizaltı, tıpkı gün Türkiye’ye ilişkin Çankaya isimli kargo gemisini de batırmıştı. Sovyet Arşivleri’nde Struma’ya ilişkin acı lakin bir o kadar gerçek şu not düşülmüştü:
“24 Şubat 1942 sabahı Teğmen Denejko ve Siyasi Komiser Rodimatzav komutasındaki Shch-213 denizaltısı, 7 bin ton tartısında ve müdafaasız vaziyetteki düşman gemisi Struma’ya rastladı. Denizaltıdan 1118 metreden atılan torpido gayesini vurdu ve gemiyi batırdı. Harekât sırasında Astsubay Başçavuş Çernov, kadro kumandanı Çavuş Nusov ve torpido operatörü Er Filtov üstün cüret örneği sergilemişlerdir.”
Kıyı emniyetinin yolcuları darp ettiği savı
Kimi argümanlara göre Struma yolcuları, çaresiz beklerken; yatak çarşaflarına imkânları dahilinde büyük harflerle “BİZLERİ KURTARIN” yazmıştı. Bu olay üzerine 200 kadar kıyı polisi, gemiye çıkarak yolcuları darp etmiş ve çarşafları toplamıştır. Argümanlara nazaran geminin artık gitme vaktinin geldiği sonucu bu süreçte alınmıştı. Struma, kılavuz gemi sayesinde Şile açıklarına çekilirken, Struma’ya bir kere daha çarşaflar asıldı, bu kere çarşaflarda “Yaşasın Türkiye Cumhuriyeti, kurtarın bizleri” yazılmıştı. Bu son çırpınış da maalesef yarar etmedi.
İshak Alaton’un Türkiye hakkında yaptığı açıklamalar
İshak Alaton
Türkiye’deki Yahudi toplumunun değerli temsilcilerinden biri olan İshak Alaton (Alarko Holding’in de kurucusu)’un, Struma Faciası hakkında birkaç söylemi mevcuttur. Struma Faciası’nın yaşandığı devirde 15 yaşında olan ve Brod’un her daim yanında olan Alaton; “Kızılay’ın Struma’ya yaptığı yardımların temsilî seviyede ve yetersiz olduğunu; temel yardımı Brod ve Karako’nun önderliğindeki kümenin yaptığını” açıklamıştır.
bir daha tıpkı röportajda Alaton; Türk yetkililerin Struma’yı çektikten daha sonra halatları kestiğini ve Struma’yı vefata gönderdiğini de açıklamıştır. Alaton’a nazaran Türkiye’nin bunu yapmasının arkasında öbür devletlerden gelen ağır baskılara deva bulamaması vardı. Alaton ayrıyeten, yolculara polis müdahalesinden de bahsetmiştir.
Death on the Black Sea’de geçen bir anekdot
Faciadan bahseden bir gazete
Struma ile ilgili bir araştırma kitabı (Death on the Black Sea) yayımlayan Douglas Frantz ve Catherine Collins; bu faciadan ötürü Britanya, Sovyet Rusya ve Türkiye’nin de en az Almanya ve Romanya kadar hatalı ve ellerinin kanlı olduğunu yazmıştır.
Faciadan kurtulan tek kişi olan Stoilar’ın açıklamaları
Stoilar’ın bilet ve kimlik ayrıntıları
İsrailli gazeteci Malkin ve olaydan sağ kurtulan Stoilar’a nazaran Sovyet raporları doğruları söylemiyor. Zira Stoilar’ın sözündeki patlama vakti ile Sovyet Belgesi’ndeki raporlar zıt taraftadır. Ayrıyeten Sovyet raporlarında Struma gemi bandırasının hakikat biçimde yazılmadığı da başka bir noktadır. Stoilar’ın tezine bakılırsa Struma, Sovyet saldırısından sağ kurtulmuştıp. Stoilar’ın anlattıklarına göre; “köhne bir gemi olan Struma’ya Sovyetler’den yapılan birinci atış isabetsiz olmuş; ikinci atış sırasında radara diğer bir gemi takılmış ve Sovyetler bu geminin peşine düşmüştür. Bu başarısız akının akabinde Türk hamle botlarından ateş edilmiş ve Struma bu türlü patlamıştır.”.
Devrin Başbakanı Refik Saydam’ın Struma Faciası’ndan daha sonra yaptığı birinci açıklama
Refik Saydam’ın Anadolu Ajansı’na verdiği beyanat
Periyodun Başbakanı Refik Saydam, patlamanın akabinde:
“Biz bu konuda elimizden gelen her şeyi yaptık. Maddî, manevî en ufak mesuliyetimiz yoktur. Türkiye, öbürleri tarafınca dilek edilmeyen insanlara meclâ olamaz. Türkiye, diğerleri tarafınca dilek edilmeyen beşerler için vatan hizmeti goremez. Bizim tuttuğumuz yol budur. Kendilerini bu sebepten İstanbul’da alıkoyamadık.” halinde bir açıklama yapmıştır.
Seyahat acentesi, bu faciadan ötürü yargılandı ancak…
Stoilar’ın “Bizi Türkler vurdu” açıklamasını haber olarak yayımlayan bir gazete
Struma Faciası’nda ömürlerini kaybeden yolculara Queen Marry gemisi yerine, bu vasıfsız gemiyi tahsis eden şahıslara çabucak sonrasında dava açılsa da, gemi vurularak imha edildiği için seyahat acentesi yöneticileri hakkında beraat sonucu verildi.
Geç de olsa Türkiye Cumhuriyeti, Struma Faciası’nı resmî olarak andı
Ömer Çelik, Türkiye Cumhuriyeti ismine anma merasiminde denize çelenk bırakıyor
Türkiye Cumhuriyeti, bu acı olayın akabinde birinci resmî anma merasimini, faciadan 73 yıl daha sonra, 2015 yılında gerçekleştirdi. Bu anma merasiminde Türkiye Cumhuriyeti ismine taziye konuşmasını periyodun Kültür ve Turizm Bakanı Ömer Çelik gerçekleştirdi.
Özel Teşekkür
İsrail’de bulunan bir Struma Anıtı
Keşke yaşanmasaydı dediğimiz bu insanlık dramını ölümsüz bir yapıta dönüştürerek “Serenad” ile genç jenerasyonlara aktaran Zülfü Livaneli’ne teşekkürü bir borç bilmekteyiz.
Elbet, bizlerin hissesine düşen, bu acı olayı unutmayıp; tarihten ders ve dersler çıkarmak. Bu uzun ve hüzünlü öykümüzü; yalnızca Serenad’ı okumuş olan takipçilerimizin anlayabileceği bir kelam ile tamamlamak istedik.
İmza: En büyük casus, Max
Not: Faciada hayatını kaybeden bireylerin ayrıntılı kimlik detaylarıne buradan ulaşabilirsiniz.
Kaynaklar: 1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 6 / 7 / 8 / 9 / 10 / 11 / 12 / 13 / 14 / 15 / 16 / 17 / 18 / 19 / 20 / 21 / 22 / 23 / 24 / 25 /
Struma hakkında bugüne kadar biroldukça kitap yazıldı, sinemalara bahis oldu, belgeseller çekildi, araştırmalar yapıldı, tartışıldı, ismine müzikler ve ağıtlar yazıldı lakin fakat gerisinde hala açıklığa kavuşmayan birfazlaca şey bıraktı. elbette her tarihi olay üzere bu olayı da unutmamak, hatırlamak, ders çıkarmak bizlere düşen hisse oldu. Bugün sizlerle bu hissesi paylaşmak için birlikteiz.
Nazi Almanyası’nın Yahudi vatandaşlar üzerinde artan baskısı
1940’lı senelerda Nazi Almanyası’nın Yahudi vatandaşlara karşı olan tavrı güzelce sertleşmiş hatta bu vakitte toplu katliamların sayısı artmıştı.
bir daha bu vakitte Nazi Almanyası’nın orduları ülkemizi de tehdit edebilecek kadar hudutlarımıza gerçek yönelmişti. bu biçimdelarda Nazi Almanyası’nın tehdit ettiği tek ülke olağan olarak Türkiye değildi. Polonya’nın akabinde Romanya’da ömürlerini sürdüren Yahudi vatandaşlar için de bir vefat – kalım savaşı oldukçatan başlamıştı.
Vefattan kurtulmanın tek yolu: Filistin’e kaçış
Köstence’den Filistin’e uzanan seyahat rotası (yeşil yol tamamlanabilen, kırmızı yol ise tamamlanamayan)
1941 yılında Romanya’nın Yaş kentinde 4 bin Yahudi kökenli vatandaşın katledilmesinin akabinde, çabucak hemen hayatlarını sürdürebilen ve sıranın kendilerine gelmesini istemeyerek mukadderatlarına razı gelmeyen bir küme Yahudi kökenli insan, tüm mal ve mülklerini satarak bir kaçış planı hazırladılar.
Plan çok sıradanti; kendilerini bu biçimdelarda İngiliz Mandası olan Filistin’e götürebilecek yeterlilikte bir gemi bulacak ve Türkiye üzerinden kendilerince inançlı görünen Filistin’e ulaşacaklardı. Pratikte inançlı görünen bu planın; günahsız insanların akıllarına bile gelmeyen ihtimallerin hepsinin gerçekleşmesiyle son bulacağını hiç kimse iddia etmiyordu.
Fırsatçı seyahat acentesinin geçersiz ilanı
Yaklaşık 800 kişilik bu küme (sürekli etnik köken ya da inanç vurgusu yapmak istemiyoruz artık), kişi başı 1000 dolar ödeyerek (o devir için hayli büyük bir meblağ), bilinmeyen yollardan Campania Mediteranea de Vapores Limitada isimli Yunan seyahat acentesinden Queen Marry isimli bir yolcu gemisi kiraladılar. Queen Marry, 800 kişilik bir yolcu kümesini rahatlıkla Filistin’e ulaştırabilecek potansiyel ve donanımda bir gemiydi. Gerçekten yolcu kümesi için her şey planladıkları üzere işliyordu. Ya da onlar o denli düşünüyordu.
Ancak günümüzde nasıl ki muteber olmayan sitelerden sipariş verdiğimizde kargodan hıyar ya da patlıcan çıkma mümkünlüğü var ise; geçmişte de durum büsbütün birebirdi. Sağlam olmayan ve yasa dışı yollardan çalışan bu acentenin tahsis ettiği gemi Queen Marry isimli ortalamanın üzerindeki bir gemi değil; Struma isimli köhne mi köhne bir gemiydi.
Umuda seyahatte ikinci sefer dolandırılmak
Struma; köhne sözünün manasını tam olarak karşılıyordu. Panama bandıralı bir Bulgar kömür gemisi olan Struma; 1867 yılında Newcastle (İngiltere) kentinde üretilmiş, evvel Balkan Savaşı’nda akabinde da hayvan taşıma aracı olarak kullanılan ahşap bir gemiydi. Hayvan taşıma aracı olarak kullanılan bu gemi nasıl olacak da insan taşıyacaktı? Ayrıyeten metrekare hesabı yapıldığı vakit optimist bir hesapla bile Struma 100 kadar beşere sıkıntı yetebilecek kapasitedeydi. 800’e yakın beşere nasıl yetecekti?
Küme, gemiye binmek için limana geldiğinde Struma’yı görür görmez doğal olarak acente ile bağlantıya geçti. Acente; Struma’nın bir aldatmaca olduğunu, seyahat başladıktan birkaç saat daha sonra yolcuları Queen Marry Gemisi’ne transfer edeceklerini söylemiş oldu. Varsayım edeceğiniz üzere yolcuları bekleyen Queen Marry isminde bir gemi asla yoktu.
Mevtten kaçmak zorunda olan beşerler, bir defa daha acentenin lafına inanarak Struma’ya bindiler. aslına bakarsanız canı burnunda olan bu insanların ne boş koltuk isteyecek ne de öbür bir gemi arayacak lüksleri yoktu. Sıkış tıkış bir biçimde de olsa 800 kadar kişi, 100 kişi kapasiteli hayvan taşıma gemisi Struma’ya binmek zorunda kaldı.
Yüzen tabut Struma ile seyahat başladı: Birinci arıza ucuz (!) atlatıldı
12 Aralık 1941’de Romanya’nın Köstence Limanı’ndan kalkan gemi, ortasında 800 yolcusu ile yola çıktı. Lakin 8 kat fazla kapasiteyle ilerleyen ve aslına bakarsanız canı çıktı çıkacak vaziyette bulunan Struma’nın motoru çabucak hemen İstanbul’a ulaşamadan çatladı. Talihleri birinci ve son sefer yaver giden Struma yolcularının imdadına, o esnada yanlarından geçen bir gemi yetişti. Komşu gemideki mürettebat, Struma’nın çatlayan motorunu onardı. Olağan bu da para ile yapılan bir güzellikti. Filistin’e gidince aç ve açıkta kalmak istemedikleri için yanlarına az ölçüde da olsa para ve mücevherat alan yolcuların son parası da motor tamiri için harcanmıştı. Kısa bir molanın akabinde seyahat kaldığı yerden devam etti.
Struma’nın ikinci arızası, sığınabileceklerini umdukları bir yerde gerçekleşti
15 Aralık 1941’de Struma bir kere daha motor arızası verdi. Bu kere kimsesiz (!) bir yerde değiller, İstanbul Boğazı’na kadar gelmişlerdi. Hatta Struma’nın demir attığı yer için tarihi dokümanlarda Sarayburnu Açıkları (Fatih) söz edilir.
Yolcular umutlu ve memnundur zira II. Dünya Savaşı’nda tarafsız bir tavır sergileyen Türkiye’ye gelmişlerdir. Motor bozulmuş olsa bile sığınabilecekleri bir yerdedirler. Gemi artık çalışmasa bile, trenle Filistin’e gitme imkânları vardır. Ama bu bahtsız seyahatte hiç bir şey umdukları üzere gitmemiştir ve gitmeyecektir.
Türkiye; Almanya ve Britanya kıskacında sıkışmaya başlıyor
Struma’dan haber alan Almanya İstanbul Başkonsolosluğu, Türkiye ile bağlantıya geçerek “Struma içerisinde salgın hastalık olduğunu, gemiden tek bir yolcunun bile inmemesi gerektiğini” söyler. Olağan bu yalnızca bir mazerettir. Almanya’nın tek isteği, Türkiye’nin Struma’yı kabul etmemesidir. Hatta bu hususta devrin hükûmetine siyasi baskı da yapar.
Tuhaftır ki İsrail’in kurulmasına öncülük eden devletlerden biri olan Britanya da bu bahiste Almanya’nın gibisi bir tavır stantlar. bu biçimdelar Filistin’de manda idaresi kuran Britanya; Türkiye’nin kendisine sunduğu “Struma’nın motorunun onarılıp Filistin seyahatine devam etmesi” istikametindeki teklifini, Filistin’deki Araplar’ın ayaklanmasından ve mümkün bir ağır Yahudi Göçü’nden sakınmak için reddeder. Reddederken de şunu ekler: “Geminin geri dönmesi tarafında bizler için rastgele bir sakınca yoktur”.
bir daha bu vakitte Britanya basınında Struma içerisinde 3 Alman casusunun bulunduğu, bundan ötürü geminin Filistin’e ulaşmasının tehlike içerdiği yazılmıştır.
Almanya taraftarı Romanya, iadeyi kabul etmedi
İkinci Dünya Savaşı’nda Almanya yanlısı bir tavır sergileyen Romanya, geminin geri dönmesine asla müsaade verilmeyeceğini deklare etti. Bu süreçte Türkiye eli kolu bağlı bir biçimde düşünmeye başladı. Gerçekten Türkiye, II. Dünya Savaşı’na girmek istemiyordu. Bu bahiste atacağı rastgele bir adım, tarafsızlığına gölge düşürebilir ve kendisini bir anda savaşın içerisinde bulabilirdi. Yorgun olan Türk Milleti’nin, yeni bir savaşa hazır olmadığı da bir gerçekti.
Yahudi Göçleri’ni engellemek için çıkarılan kararname
2/9498 sayılı kararname resmi olarak yayımlanmadığı için biz de sizlerle paylaşamıyoruz
Dar bir iktisat ile boğuşan ve kendisine güç yeten yeni cumhuriyet; Ağustos 1938’de, dünyada artan Yahudi Göçleri’nden nasibini almamak için 2/9498 sayılı bir kararname (Museviler’in Türkiye’de ikametinin yasaklanması ile ilgili bir kararname) çıkarmıştı. Bu kararname ile yolcuların Türkiye’ye sığınması esasen imkânsız hale geliyordu. Buna karşın Almanya’nın müsaade vermesi durumunda Türkiye, bu yolcuları karaya alabileceğini bildirdi. Ama Almanya’dan asla bu istikamette bir adım gelmedi.
Motorun sökülmesi ve tahlil yollarının aranması
Daha evvel hiç görmemiş olanlar için eski tip bir gemi motoru
Türkiye; bu süreçte yolcuları gemiden indirmeden, yalnızca motorun sökülerek onarılması istikametinde karar alabildi. Tıpkı II. Dünya Savaşı’nda izlediği oyalama taktiği üzere, motor tamir mühletini de çok ağırdan alıyordu. Hakikaten bu süreçte daha ölçülü bir hal gösteren Britanya ile müzakere edilmeye çalışılıyor ve Struma’nın Filistin’e gönderilmesi planlanıyordu.
Her devrin sorunu: Siyasalların yalnızca kendi erkeklerina gösterdiği ayrıcalıklar
Tüm bu gelişmelerle birlikte 800 kişi adeta kendi mukadderatlarına terk edilmişti. Doğal yazgıları de onları elbet acı bir vefata götürmek üzereydi. Her devranda olduğu ve olacağı üzere birtakım şahıslar yazgının kamçısından kaçabilecek ayrıcalıklara sahipti. Struma’nın içerisinde de bu ayrıcalıklara sahip birkaç kişi şüphesiz vardı.
Martin Segal ve ailesi, Struma’nın içerisinde bulunup, bu ayrıcalığa sahip olan şahıslardı. Segal, Standard Oil Company of New York’un Romanya müdürüydü. Tıpkı şirketin Türkiye temsilcisi Vehbi Koç, Britanya Hükûmeti, ABD Hükûmeti ve Türkiye Hükûmeti (Türkiye Hükûmeti’ni bu görüşmelerde devrin İçişleri Bakanı Mustafa Faik Özt(ı)rak ve İstanbul Emniyet Müdürü İhsan Sabri Çağlayangil temsil etti) içinde birkaç görüşme gerçekleştirildi. Tüm bu diplomatik teşebbüslerin akabinde Struma’dan Segal Ailesi (3 kişi) indirildi.
Bu tahliye süreci sırasında doğum sancısı başlayan bir bayan (Medea Salamovici) da tahliye edildi. Doğum sancısından ötürü hastaneye kaldırılan hanımın durumu hakkında tekrar asla resmî açıklama yapılmadı.
Britanya’nın çocuklara gösterdiği ayrıcalık ve Türkiye’nin reddi
Gelişmeler devam ederken, oluşan kamuoyuyla birlikte en azından çocukların tahliyesi gündeme geldi. Britanya ile Türkiye içinde gerçekleşen diplomasi trafiğinden daha sonra yaşları 11 ile 16 yaşlarında değişen 28 çocuğun Filistin’e gitmesi için özel müsaade verilebileceği sonucu çıktı. Bu sonucun alınmasında Simon Brod ve Rifat Karako’nun eforları tesirli oldu. Lakin ne acıdır ki; Türkiye alınan bu sonucu bile “Almanya’nın tehditleri üzerine” uygulayamadı.
“Yerli Schindler” Simon Brod ve Rifat Karako’nun uğraşları
Simon Brod, sağda
Çocukların muhtemel kurtarılma sonucunda tesirli olan ve daha evvel biroldukça Yahudi Mülteci’nin hayata tutunmasını sağlayan, gösterdiği eforlar ile Oskar Schindler’e benzetilen Simon Brod; Türkiye Yahudi Cemaatleri’nin liderlerindendi ve biroldukca değerli nazaranvi üstlenmişti.
Rifat Karako da bir daha tıpkı Brod üzere Yahudi Mülteciler’in transit geçişlerini organize eden ve onların hayatta kalmasını sağlayan kıymetli isimlerden bir tanesiydi.
Kıyıdan dua eden Müslümanlar ve Struma’ya besin yardımları
Yaşanan gelişmelerle bir arada Struma tam 9 hafta (63 gün) demir atmış bir biçimde bekledi. Süreç o kadar katı işliyordu ki, Türkiye Struma’ya bir süre besin ve ilaç yardımı konusunda bile kararsız kaldı. Türkiye; Brod – Karako ve Britanya içinde yapılan görüşmelerden daha sonra Struma’ya besin ve ilaç üzere insani ihtiyaçların ulaştırılması sonucunı aldı. Yardımları Türkiye Cumhuriyeti ismine Kızılay ve Yahudi Toplumu ismine da Simon Brod ve Rifat Karako üstlendi. Yardımları insanlara, Struma’ya çıkmak için özel müsaade alan Brod ve Karako ulaştırdı. Besin yardımından evvel insanlara günlük olarak yalnızca birer portakal ve birer avuç fıstık ile şeker verildiği belirtildi. Yardımlar yardımıyla beşerler artık sıcak yemek tüketip, ilaç kullanabilir olmuştu.
Struma, çaresiz bir biçimde beklerken; devrin dokümanlarında Müslüman halkın, karadan dua etmek dışında bir şey yapamadığı da yazıyordu.
Türkiye siyasi baskılara daha fazla dayanamadı ve Struma’yı kara sularından çekti
Kılavuz gemi kaptanının açıklaması
Olayın ortasındaki devletler ile bir çıkış yolu arayan Türkiye, tahlil bulamadığı için Struma’yı 23 Şubat 1942’de kılavuz gemi sayesinde Şile açıklarına çekmek zorunda kaldı ve akabinde burada motorsuz bir biçimde Struma’yı mukadderatına terk etti. Burada bir süre sürüklenen Struma (sürüklenme niçini resmî olarak muhakkak olmadığı için buraya argümanlar kısmında değindik); bir gün daha sonra, 24 Şubat sabahı devasa bir patlama kararında battı.
Hırçın mavilik, masumiyet kırmızısına büründü…
Patlama kararında 103’ü çocuk olmak üzere toplamda 795 kişi hayatını yitirdi. David Stoilar isimli bir yolcu ve Ivanov Diko (geminin ikinci kaptanı) mucizevi biçimde yaralı olarak kurtulmuştu. Lakin patlamadan daha sonra bölgeye yardım gelene kadar Diko ve Stoilar başlarının dermanına bakmak zorunda kaldı. Soğuktan da etkilenen Diko, daha fazla dayanamayarak tutunduğu tahta kesimini bıraktı ve akıntıya karıştı. Stoilar ise çaresiz bekleyişin akabinde bu vahşeti kaldıramadı. Soğuktan donmak üzereyken bileklerini keserek intihar etmeye kalkıştı lakin donmuş elleri bıçağı bile tutamadı. Bu esnada Stoilar 12 kişilik (evet 12 kişi) Türkiye’ye ilişkin bir arama- kurtarma “sandalı” ile kurtarıldı.
Her ne kadar kulağa şu an garip gelse de Stoilar, tedavisi tamamlandıktan daha sonra Türkiye’ye izinsiz(?) giriş yaptığı için 6 hafta mahpus yatmak zorunda kaldı. Akabinde Filistin’deki protestolar ve Brod’un teşebbüsleri ile özgürlüğüne kavuşan Stoilar; Britanya’nın müsaadesiyle trenle Filistin’e geçti.
Tarihe geçen bu facianın akabinde biroldukça gelişme yaşandı. İşte savları ve gerçekleriyle Struma Faciası’nın akabinde yaşananlar:
Facianın akabinde Filistin’den suikast haberi geldi
Harold MacMichael
Filistin’deki Yahudi toplumu, Struma Faciası’ndan baş sorumlu olarak Britanya’yı tuttu. Facianın öfkesiyle LEHI (Filistin’deki Britanya mandasına karşı Yahudi ergenlerden oluşan bir örgüt), Britanya’nın bölgeye tayin ettiği yönetici Harold MacMichael’e suikast düzenleyerek infaz etti.
Struma’nın resmî olarak nasıl patladığı yıllar daha sonra ortaya çıktı
Çankaya’nın vurulma haberini yayımlayan gazete haberi
Olayın akabinde uzunca bir süre “Struma’nın nasıl patladığının” karşılığı arandı. 1960 yılında Sovyet Arşivleri’nden çıkan bir evrakta ise bu soru resmi olarak aydınlatılmış oldu.
Sovyet Belgesi’ne göre Sovyet denizaltısı “Shch-213”, Karadeniz’deki tüm tarafsız ve Nazi Almanyası taraftarı gemileri sorgu sualsiz vurma buyruğu almıştı. Hatta birebir denizaltı, tıpkı gün Türkiye’ye ilişkin Çankaya isimli kargo gemisini de batırmıştı. Sovyet Arşivleri’nde Struma’ya ilişkin acı lakin bir o kadar gerçek şu not düşülmüştü:
“24 Şubat 1942 sabahı Teğmen Denejko ve Siyasi Komiser Rodimatzav komutasındaki Shch-213 denizaltısı, 7 bin ton tartısında ve müdafaasız vaziyetteki düşman gemisi Struma’ya rastladı. Denizaltıdan 1118 metreden atılan torpido gayesini vurdu ve gemiyi batırdı. Harekât sırasında Astsubay Başçavuş Çernov, kadro kumandanı Çavuş Nusov ve torpido operatörü Er Filtov üstün cüret örneği sergilemişlerdir.”
Kıyı emniyetinin yolcuları darp ettiği savı
Kimi argümanlara göre Struma yolcuları, çaresiz beklerken; yatak çarşaflarına imkânları dahilinde büyük harflerle “BİZLERİ KURTARIN” yazmıştı. Bu olay üzerine 200 kadar kıyı polisi, gemiye çıkarak yolcuları darp etmiş ve çarşafları toplamıştır. Argümanlara nazaran geminin artık gitme vaktinin geldiği sonucu bu süreçte alınmıştı. Struma, kılavuz gemi sayesinde Şile açıklarına çekilirken, Struma’ya bir kere daha çarşaflar asıldı, bu kere çarşaflarda “Yaşasın Türkiye Cumhuriyeti, kurtarın bizleri” yazılmıştı. Bu son çırpınış da maalesef yarar etmedi.
İshak Alaton’un Türkiye hakkında yaptığı açıklamalar
İshak Alaton
Türkiye’deki Yahudi toplumunun değerli temsilcilerinden biri olan İshak Alaton (Alarko Holding’in de kurucusu)’un, Struma Faciası hakkında birkaç söylemi mevcuttur. Struma Faciası’nın yaşandığı devirde 15 yaşında olan ve Brod’un her daim yanında olan Alaton; “Kızılay’ın Struma’ya yaptığı yardımların temsilî seviyede ve yetersiz olduğunu; temel yardımı Brod ve Karako’nun önderliğindeki kümenin yaptığını” açıklamıştır.
bir daha tıpkı röportajda Alaton; Türk yetkililerin Struma’yı çektikten daha sonra halatları kestiğini ve Struma’yı vefata gönderdiğini de açıklamıştır. Alaton’a nazaran Türkiye’nin bunu yapmasının arkasında öbür devletlerden gelen ağır baskılara deva bulamaması vardı. Alaton ayrıyeten, yolculara polis müdahalesinden de bahsetmiştir.
Death on the Black Sea’de geçen bir anekdot
Faciadan bahseden bir gazete
Struma ile ilgili bir araştırma kitabı (Death on the Black Sea) yayımlayan Douglas Frantz ve Catherine Collins; bu faciadan ötürü Britanya, Sovyet Rusya ve Türkiye’nin de en az Almanya ve Romanya kadar hatalı ve ellerinin kanlı olduğunu yazmıştır.
Faciadan kurtulan tek kişi olan Stoilar’ın açıklamaları
Stoilar’ın bilet ve kimlik ayrıntıları
İsrailli gazeteci Malkin ve olaydan sağ kurtulan Stoilar’a nazaran Sovyet raporları doğruları söylemiyor. Zira Stoilar’ın sözündeki patlama vakti ile Sovyet Belgesi’ndeki raporlar zıt taraftadır. Ayrıyeten Sovyet raporlarında Struma gemi bandırasının hakikat biçimde yazılmadığı da başka bir noktadır. Stoilar’ın tezine bakılırsa Struma, Sovyet saldırısından sağ kurtulmuştıp. Stoilar’ın anlattıklarına göre; “köhne bir gemi olan Struma’ya Sovyetler’den yapılan birinci atış isabetsiz olmuş; ikinci atış sırasında radara diğer bir gemi takılmış ve Sovyetler bu geminin peşine düşmüştür. Bu başarısız akının akabinde Türk hamle botlarından ateş edilmiş ve Struma bu türlü patlamıştır.”.
Devrin Başbakanı Refik Saydam’ın Struma Faciası’ndan daha sonra yaptığı birinci açıklama
Refik Saydam’ın Anadolu Ajansı’na verdiği beyanat
Periyodun Başbakanı Refik Saydam, patlamanın akabinde:
“Biz bu konuda elimizden gelen her şeyi yaptık. Maddî, manevî en ufak mesuliyetimiz yoktur. Türkiye, öbürleri tarafınca dilek edilmeyen insanlara meclâ olamaz. Türkiye, diğerleri tarafınca dilek edilmeyen beşerler için vatan hizmeti goremez. Bizim tuttuğumuz yol budur. Kendilerini bu sebepten İstanbul’da alıkoyamadık.” halinde bir açıklama yapmıştır.
Seyahat acentesi, bu faciadan ötürü yargılandı ancak…
Stoilar’ın “Bizi Türkler vurdu” açıklamasını haber olarak yayımlayan bir gazete
Struma Faciası’nda ömürlerini kaybeden yolculara Queen Marry gemisi yerine, bu vasıfsız gemiyi tahsis eden şahıslara çabucak sonrasında dava açılsa da, gemi vurularak imha edildiği için seyahat acentesi yöneticileri hakkında beraat sonucu verildi.
Geç de olsa Türkiye Cumhuriyeti, Struma Faciası’nı resmî olarak andı
Ömer Çelik, Türkiye Cumhuriyeti ismine anma merasiminde denize çelenk bırakıyor
Türkiye Cumhuriyeti, bu acı olayın akabinde birinci resmî anma merasimini, faciadan 73 yıl daha sonra, 2015 yılında gerçekleştirdi. Bu anma merasiminde Türkiye Cumhuriyeti ismine taziye konuşmasını periyodun Kültür ve Turizm Bakanı Ömer Çelik gerçekleştirdi.
Özel Teşekkür
İsrail’de bulunan bir Struma Anıtı
Keşke yaşanmasaydı dediğimiz bu insanlık dramını ölümsüz bir yapıta dönüştürerek “Serenad” ile genç jenerasyonlara aktaran Zülfü Livaneli’ne teşekkürü bir borç bilmekteyiz.
Elbet, bizlerin hissesine düşen, bu acı olayı unutmayıp; tarihten ders ve dersler çıkarmak. Bu uzun ve hüzünlü öykümüzü; yalnızca Serenad’ı okumuş olan takipçilerimizin anlayabileceği bir kelam ile tamamlamak istedik.
İmza: En büyük casus, Max
Not: Faciada hayatını kaybeden bireylerin ayrıntılı kimlik detaylarıne buradan ulaşabilirsiniz.
Kaynaklar: 1 / 2 / 3 / 4 / 5 / 6 / 7 / 8 / 9 / 10 / 11 / 12 / 13 / 14 / 15 / 16 / 17 / 18 / 19 / 20 / 21 / 22 / 23 / 24 / 25 /