arkamikontrolet
New member
Niyet sürecimizi birçok vakit makûs biçimde etkileyen, birbirinden farklı bilişsel çarpıtmalarımız vardır. Bu eğilimler; tartışmalarda, alışveriş sırasında, biriyle tanışırken, bir kanıyı savunurken ve daha kaç farklı durumlarda kendilerini gösterirler. Pekala, özetlemek gerekirse nedir bu bilişsel eğilim?
Bilişsel çarpıtmalar kabaca beynin gerçek dışı ilişkiler kurmasına deniyor. Mantığın da haricinde kalan bu kontaklar bizleri yanlış kararlar vermeye itiyor. Çok genelleme yapma, uydurma indirimlerin cazip gelmesi, birini çok günahsız görme üzere durumları bilişsel çarpıtmalara örnek olarak verebiliriz. Gelin ortadan kaldırmak için evvel varlığından haberdar olmanızın gerektiği bu üzere durumların 50 adedine yakından bakalım.
Fark etmeden üzerinizde taşıyor olabileceğiniz 50 bilişsel çarpıtma ve örnekleri/açıklamaları:
Temel ilişkilendirme kusuru: Diğerini bir kez hudutlu gördüğümüzde o daima sonludur, biz hudutlu olduğumuzda ise yalnızca makus bir gün geçiriyor oluruz
Kendine hizmet eden ön yargı: Başarımız her vakit bizim eserimizdir, başarısız olduysak her vakit bir dış etken yüzündendir
Sürü Psikolojisi: Herkes NFT alıp kripto paraya yatırım yapıyor, ‘hiç bir fikrimiz olmasa da’ biz de yapmalıyız (Önce husus hakkında bilgi edinmeyi tercih edin)
Küme Kanısı (Groupthink): İş yerindeki üstümüzün niyeti kusurlu olsa da onaylamalıyız, gaye kimse çatışmasın. Ya da dersi asmak istemesek de arkadaşlarımızla çatışmamak için onlarla gitmeliyiz
Halo Tesiri (Başka bir deyişle “Kemal’im yapmaz” etkisi): Ne kadar da efendi birine benziyor, mutlaka bir karıncaya bile ziyan vermez
Ahlakî tesadüf: İzmir’de sarsıntı olmasının olağan olarak tek niçini var…
Yanlış paydaşlık: Evli olan her çift çocuk ister yahut 10 milyon dolarla sevgilisi içinde seçim yapmak zorunda kalan herkes parayı seçer (Aslında olandan daha fazla kişinin bizimle tıpkı şeyi düşündüğünü düşünürüz)
Bilginin laneti (Curse of knowledge): Bir uzman olarak, borsanın işleyişi konusunda anlattıklarımı nasıl anlamazlar, pek sıradan (aynı art plana sahip olmadıkları için)
Spot ışığı tesiri: Ayağım kaydı ve düştüm, etraftakiler senelerca buna gülecek, rezil oldum! (Kimsenin umrunda değil)
Ulaşılabilirlik kestirme yolu: Bir görüntüde süratli trenin raydan uçup gittiğini gördüm, bu yüzden luna parklar inançlı değil (Bir sonuca varmak için mantıksız da olsa olabilecek en kısa yolu kullanırız)
Savunmacı dayandırma: Kaza yapan şoför alkollü olduğu için kazaya karıştı, ben alkol kullanmadığım için kazaya karışmam (Tanımamanıza karşın karşı tarafa kabahati yükleyerek kendinizi savundunuz)
Adil Dünya kanısı: Berbat şeyler yaparsak başımıza berbat şeyler gelir, âlâ şeyler yapan da uygunluk bulur
Naif gerçekçilik: Ben dünyayı olduğu üzere görüyorum, sen ise dininden, inandığın şeylerden etkilenerek taraflı davranıyorsun
Naif sinizm: Sadece gösteriş için binlerce ağaç dikiyor, düzgün niyetiyle ilgisi olduğunu düşünmüyorum
Barnum tesiri: Hayır dostum bu fal katiyetle bana konuşuyor, Koç burcu sevgilisini paylaşmayı sevmezmiş, ben de sevmem! Ne kadar isabetli gördün mü? (Genele uyarlanabilecek bir şeyi özele, kendimize indirgeme)
Bilgisiz hamaseti: Bordo bereliler suyun altında 3 gün nefessiz kalabiliyor, inanmıyorsanız gidin araştırın (Bilginin değil, konuşanın öz inancının inandırıcılığı sağlaması)
Çapa tesiri (Anchoring): İki bot içinde kaldım. Biri 200TL, başkası de 350TL’den 200TL’ye düşmüş. Katiyen indirime gireni almalıyım.
Otomasyona meyilli olma: 32 sayfalık ödevimi hazırladım, yazım yanlışlarına bakmakla uğraşamam, otomatik düzeltme halleder aslına bakarsan (otomatik düzeltmeler birden fazla vakit söz yazımı hakikat olduğu sürece kusurlu göstermez, yani cümleye uymayacak bir söz hatasızmış üzere orada kalır)
Google tesiri: Farklı vakit içinderda 10 sefer baktım lakin o müzikçinin ismini bir daha unuttum
Tepkisellik ya da diğer bir deyişle ‘yasaklar çiğnenmek içindir’: Telefona alıştırdığım çocuğuma telefonu yasaklarsam sorun çözülür (telefon daha cazibeli gelecek)
Doğrulama yanlılığı: Kahvenin uyanık kalmaya yardımcı olduğu açıklanmış. Bu sebeple fazla kahve tüketimini savunuyorum, ancak arkadaşım uykusunu kaçırdığı için bunun yanlış olduğunu düşünüyor (Aynı mevzunun farklı niyetlere bakılırsa yorumlanması)
Geri tepme tesiri: Dünya’nın düz olmadığını kanıtladığı dokümanları sıra sıra önüme dizdi, düz olduğu kanısına daha sıkı bağlandım
Üçüncü şahıs tesiri: Medya bize iletiler veriyor ancak bu yalnızca başkalarını etkileyebilir, beni değil
İnanç taraflılığı: Ay’a aslında inilmediğini daima söyülyorum, arkadaşım da bayrağın gerçekçi görünmediğini söyleyerek bunu destekliyor (Bu, destekleyici nitelikte bir şey değil lakin birebir inanca hizmet ettiğinden ikna ediciliğine değil, akla yatmasına bakılıyor)
Bulunabilirlik çavlanı: (Kolanın ziyanlı olduğunu gösteren bir haberin ardından) Kolanın ortasında böcek var kimse almasın! (Yeterince yeniden edilince fikrin yanlışsız gelmesi durumu)
Geriye çekme: Bizim vaktimizde bu biçimde değildi, artık kimsede hürmet kalmamış. Toplum olarak yokuş aşağı gidiyoruz. (Geçmişi yüceltip geleceği kötüleme durumu)
Statükoculuk: Bu uygulama, detaylarımi alıp farklı yerlerde paylaşabilecekse ne yapabilirim ki? Rahatımı bozmak istemiyorum bir de farklı uygulama mı arayayım? (Evet arayın)
Batık maliyet yanılgısı: bu yatırımın birkaç haftadır düşüşte olması kıymetli değil, her an fırlayabilir. O sebeple de buna yatırım yapmaya devam edeceğim
Kumarbaz yanılgısı: Son üç sorunun yanıtı A çıkmıştı, sıradakinde A’yı eleyeyim (Öğretmeniniz isterse her birinin karşılığı A olan 20 soruluk testler hazırlayabilir)
Sıfır-Risk Yanlılığı: Bilgisayar alırken tüm ek muhafaza paketlerini de almalıyım ki daha sonradan üzülmeyeyim
Çerçeveleme: “Bu sabun mikropların yüzde 99,9’unun ortadan kaldırıyor” ve “Bu sabun mikropların tamamını ortadan kaldırmıyor” içindeki fark (Ne dediğiniz değil, nasıl dediğiniz öne çıkıyor)
Klişeleştirme: Yeğenime oyuncak bebek almayı tercih ettim, ne de olsa kız, öbür neyle oynayabilir?
Küme dışı homojenlik tesiri: (Xbox ortamına girmemiş bir PlayStation kullanıcısından) Xbox kullanıcılarının hepsi birbirinin birebiri
Otorite yanlılığı: Yatırım işlerinden anlayan bir tanıdığım …coin’i önerdi, yani adeta yapışmalıyız buna
Plasebo tesiri: Verilen tedavinin acıyı azaltacağına inanılıyorsa ufak da olsa bir ilerleme görülür
Sağ kalma yanlılığı: İş insanlarının niye başarısız olduğunu göz gerisi edip yalnızca başarılı olanların kıssalarına odaklanırız.
Tachypsychia: Oradan düşerken vaktin yavaşladığını hissettim (Zamanı algılama halimiz duruma nazaran şekillenir)
Gereksizlik yasası: Kent kurma ve yönetme oyununda masrafa girip kaldırımların kenarına demirlik ekledim, millet bir daha memnun olmadı (Hayır açlık ve yoksulluk üzere meselelerle asla ilgisi yok)
Zeigarnik tesiri: 9 nazaranvi tamamlamış olmam umrumda bile değil, 1 tanesi hâlâ orada duruyor (bakılırsavlerinizi tamamlamak için uğraşın, lakin o anki durumunuzu/ilerlemenizi objektif bir biçimde göz önünde bulundurun)
IKEA tesiri: Ayakkabım hayli beğenilen değil mi? İnternette kendim tasarladım (Son hâline ulaşmasına katkıda bulunduğumuz şeylere daha epey bedel veririz)
Ben Franklin tesiri: Sevmediğimiz yahut nötr olduğumuz bireylere uygunluk yapınca, yavaş yavaş da olsa onlara kanımız ısınır.
Seyirci tesiri: Etrafta öbürleri varken duruma müdahale etme eğilimimiz azalır (Sadece 112’yi aramak bile size düşmezmiş üzere gelir)
Tesir altına alınabilirlik: Bilhassa çocuklarda tesirli olan bu durum dışarıdan kolay kolay etkilenme manasına geliyor. Söylenen şey de kendisine öylece hafızada yer edinebilir
Geçersiz anı: Hafızamızda kurulan geçersiz anılar gerçeğin yerini alır
Kriptomnezi: Evvelce bildiğimiz bir niyet hafızamıza işler ve saklanır, çabucak sonrasında ortaya çıktığında bizim fikrimizmiş üzere gelir
Toplanma İllüzyonu halinde çevirebileceğimiz Clustering Illusion: Rastgele olmanın hakim olduğu durumlarda bir nizam aramaya çalışırız (Bulutları hayvana benzetmek gibi)
Negatif yanlılık: Olayların makus sonuçlanacağı konusunda vakit zaman gereğinden çok umutsuz oluruz
Müspet yanlılık: Olayların uygun sonuçlanıp sonuçlanmayacağı konusunda vakit zaman fazla optimist oluruz
Son olarak, Kör nokta: Üzerimizde bu çarpıtmaların olmadığını düşünürüz lakin her birinde gözümüzün önüne birileri gelir (Kendinize karşı da objektif olun)
Toplamda 50 bilişsel çarpıtmayı, gerek açıklamalarıyla, gerekse de niyet örnekleriyle anlattık. Unutmayın ki bunlar etrafınızdan, yetişme yahut yetiştirilme şeklinizden ve daha birçok şeyin tesiriyle ortaya çıkan çarpıtmalar. Bu sebeple bunlardan kurtulmak istiyorsanız evvel kendinizi tanımanız gerekiyor.
Kaynaklar: 1, 2
Bilişsel çarpıtmalar kabaca beynin gerçek dışı ilişkiler kurmasına deniyor. Mantığın da haricinde kalan bu kontaklar bizleri yanlış kararlar vermeye itiyor. Çok genelleme yapma, uydurma indirimlerin cazip gelmesi, birini çok günahsız görme üzere durumları bilişsel çarpıtmalara örnek olarak verebiliriz. Gelin ortadan kaldırmak için evvel varlığından haberdar olmanızın gerektiği bu üzere durumların 50 adedine yakından bakalım.
Fark etmeden üzerinizde taşıyor olabileceğiniz 50 bilişsel çarpıtma ve örnekleri/açıklamaları:
Temel ilişkilendirme kusuru: Diğerini bir kez hudutlu gördüğümüzde o daima sonludur, biz hudutlu olduğumuzda ise yalnızca makus bir gün geçiriyor oluruz
Kendine hizmet eden ön yargı: Başarımız her vakit bizim eserimizdir, başarısız olduysak her vakit bir dış etken yüzündendir
- O vurur diye bırakmıştır o
Sürü Psikolojisi: Herkes NFT alıp kripto paraya yatırım yapıyor, ‘hiç bir fikrimiz olmasa da’ biz de yapmalıyız (Önce husus hakkında bilgi edinmeyi tercih edin)
Küme Kanısı (Groupthink): İş yerindeki üstümüzün niyeti kusurlu olsa da onaylamalıyız, gaye kimse çatışmasın. Ya da dersi asmak istemesek de arkadaşlarımızla çatışmamak için onlarla gitmeliyiz
Halo Tesiri (Başka bir deyişle “Kemal’im yapmaz” etkisi): Ne kadar da efendi birine benziyor, mutlaka bir karıncaya bile ziyan vermez
Ahlakî tesadüf: İzmir’de sarsıntı olmasının olağan olarak tek niçini var…
Yanlış paydaşlık: Evli olan her çift çocuk ister yahut 10 milyon dolarla sevgilisi içinde seçim yapmak zorunda kalan herkes parayı seçer (Aslında olandan daha fazla kişinin bizimle tıpkı şeyi düşündüğünü düşünürüz)
Bilginin laneti (Curse of knowledge): Bir uzman olarak, borsanın işleyişi konusunda anlattıklarımı nasıl anlamazlar, pek sıradan (aynı art plana sahip olmadıkları için)
Spot ışığı tesiri: Ayağım kaydı ve düştüm, etraftakiler senelerca buna gülecek, rezil oldum! (Kimsenin umrunda değil)
Ulaşılabilirlik kestirme yolu: Bir görüntüde süratli trenin raydan uçup gittiğini gördüm, bu yüzden luna parklar inançlı değil (Bir sonuca varmak için mantıksız da olsa olabilecek en kısa yolu kullanırız)
Savunmacı dayandırma: Kaza yapan şoför alkollü olduğu için kazaya karıştı, ben alkol kullanmadığım için kazaya karışmam (Tanımamanıza karşın karşı tarafa kabahati yükleyerek kendinizi savundunuz)
Adil Dünya kanısı: Berbat şeyler yaparsak başımıza berbat şeyler gelir, âlâ şeyler yapan da uygunluk bulur
Naif gerçekçilik: Ben dünyayı olduğu üzere görüyorum, sen ise dininden, inandığın şeylerden etkilenerek taraflı davranıyorsun
Naif sinizm: Sadece gösteriş için binlerce ağaç dikiyor, düzgün niyetiyle ilgisi olduğunu düşünmüyorum
Barnum tesiri: Hayır dostum bu fal katiyetle bana konuşuyor, Koç burcu sevgilisini paylaşmayı sevmezmiş, ben de sevmem! Ne kadar isabetli gördün mü? (Genele uyarlanabilecek bir şeyi özele, kendimize indirgeme)
Bilgisiz hamaseti: Bordo bereliler suyun altında 3 gün nefessiz kalabiliyor, inanmıyorsanız gidin araştırın (Bilginin değil, konuşanın öz inancının inandırıcılığı sağlaması)
Çapa tesiri (Anchoring): İki bot içinde kaldım. Biri 200TL, başkası de 350TL’den 200TL’ye düşmüş. Katiyen indirime gireni almalıyım.
Otomasyona meyilli olma: 32 sayfalık ödevimi hazırladım, yazım yanlışlarına bakmakla uğraşamam, otomatik düzeltme halleder aslına bakarsan (otomatik düzeltmeler birden fazla vakit söz yazımı hakikat olduğu sürece kusurlu göstermez, yani cümleye uymayacak bir söz hatasızmış üzere orada kalır)
Google tesiri: Farklı vakit içinderda 10 sefer baktım lakin o müzikçinin ismini bir daha unuttum
Tepkisellik ya da diğer bir deyişle ‘yasaklar çiğnenmek içindir’: Telefona alıştırdığım çocuğuma telefonu yasaklarsam sorun çözülür (telefon daha cazibeli gelecek)
Doğrulama yanlılığı: Kahvenin uyanık kalmaya yardımcı olduğu açıklanmış. Bu sebeple fazla kahve tüketimini savunuyorum, ancak arkadaşım uykusunu kaçırdığı için bunun yanlış olduğunu düşünüyor (Aynı mevzunun farklı niyetlere bakılırsa yorumlanması)
Geri tepme tesiri: Dünya’nın düz olmadığını kanıtladığı dokümanları sıra sıra önüme dizdi, düz olduğu kanısına daha sıkı bağlandım
Üçüncü şahıs tesiri: Medya bize iletiler veriyor ancak bu yalnızca başkalarını etkileyebilir, beni değil
İnanç taraflılığı: Ay’a aslında inilmediğini daima söyülyorum, arkadaşım da bayrağın gerçekçi görünmediğini söyleyerek bunu destekliyor (Bu, destekleyici nitelikte bir şey değil lakin birebir inanca hizmet ettiğinden ikna ediciliğine değil, akla yatmasına bakılıyor)
Bulunabilirlik çavlanı: (Kolanın ziyanlı olduğunu gösteren bir haberin ardından) Kolanın ortasında böcek var kimse almasın! (Yeterince yeniden edilince fikrin yanlışsız gelmesi durumu)
Geriye çekme: Bizim vaktimizde bu biçimde değildi, artık kimsede hürmet kalmamış. Toplum olarak yokuş aşağı gidiyoruz. (Geçmişi yüceltip geleceği kötüleme durumu)
Statükoculuk: Bu uygulama, detaylarımi alıp farklı yerlerde paylaşabilecekse ne yapabilirim ki? Rahatımı bozmak istemiyorum bir de farklı uygulama mı arayayım? (Evet arayın)
Batık maliyet yanılgısı: bu yatırımın birkaç haftadır düşüşte olması kıymetli değil, her an fırlayabilir. O sebeple de buna yatırım yapmaya devam edeceğim
Kumarbaz yanılgısı: Son üç sorunun yanıtı A çıkmıştı, sıradakinde A’yı eleyeyim (Öğretmeniniz isterse her birinin karşılığı A olan 20 soruluk testler hazırlayabilir)
Sıfır-Risk Yanlılığı: Bilgisayar alırken tüm ek muhafaza paketlerini de almalıyım ki daha sonradan üzülmeyeyim
Çerçeveleme: “Bu sabun mikropların yüzde 99,9’unun ortadan kaldırıyor” ve “Bu sabun mikropların tamamını ortadan kaldırmıyor” içindeki fark (Ne dediğiniz değil, nasıl dediğiniz öne çıkıyor)
Klişeleştirme: Yeğenime oyuncak bebek almayı tercih ettim, ne de olsa kız, öbür neyle oynayabilir?
Küme dışı homojenlik tesiri: (Xbox ortamına girmemiş bir PlayStation kullanıcısından) Xbox kullanıcılarının hepsi birbirinin birebiri
Otorite yanlılığı: Yatırım işlerinden anlayan bir tanıdığım …coin’i önerdi, yani adeta yapışmalıyız buna
Plasebo tesiri: Verilen tedavinin acıyı azaltacağına inanılıyorsa ufak da olsa bir ilerleme görülür
Sağ kalma yanlılığı: İş insanlarının niye başarısız olduğunu göz gerisi edip yalnızca başarılı olanların kıssalarına odaklanırız.
Tachypsychia: Oradan düşerken vaktin yavaşladığını hissettim (Zamanı algılama halimiz duruma nazaran şekillenir)
Gereksizlik yasası: Kent kurma ve yönetme oyununda masrafa girip kaldırımların kenarına demirlik ekledim, millet bir daha memnun olmadı (Hayır açlık ve yoksulluk üzere meselelerle asla ilgisi yok)
Zeigarnik tesiri: 9 nazaranvi tamamlamış olmam umrumda bile değil, 1 tanesi hâlâ orada duruyor (bakılırsavlerinizi tamamlamak için uğraşın, lakin o anki durumunuzu/ilerlemenizi objektif bir biçimde göz önünde bulundurun)
IKEA tesiri: Ayakkabım hayli beğenilen değil mi? İnternette kendim tasarladım (Son hâline ulaşmasına katkıda bulunduğumuz şeylere daha epey bedel veririz)
Ben Franklin tesiri: Sevmediğimiz yahut nötr olduğumuz bireylere uygunluk yapınca, yavaş yavaş da olsa onlara kanımız ısınır.
Seyirci tesiri: Etrafta öbürleri varken duruma müdahale etme eğilimimiz azalır (Sadece 112’yi aramak bile size düşmezmiş üzere gelir)
Tesir altına alınabilirlik: Bilhassa çocuklarda tesirli olan bu durum dışarıdan kolay kolay etkilenme manasına geliyor. Söylenen şey de kendisine öylece hafızada yer edinebilir
Geçersiz anı: Hafızamızda kurulan geçersiz anılar gerçeğin yerini alır
Kriptomnezi: Evvelce bildiğimiz bir niyet hafızamıza işler ve saklanır, çabucak sonrasında ortaya çıktığında bizim fikrimizmiş üzere gelir
Toplanma İllüzyonu halinde çevirebileceğimiz Clustering Illusion: Rastgele olmanın hakim olduğu durumlarda bir nizam aramaya çalışırız (Bulutları hayvana benzetmek gibi)
Negatif yanlılık: Olayların makus sonuçlanacağı konusunda vakit zaman gereğinden çok umutsuz oluruz
Müspet yanlılık: Olayların uygun sonuçlanıp sonuçlanmayacağı konusunda vakit zaman fazla optimist oluruz
Son olarak, Kör nokta: Üzerimizde bu çarpıtmaların olmadığını düşünürüz lakin her birinde gözümüzün önüne birileri gelir (Kendinize karşı da objektif olun)
Toplamda 50 bilişsel çarpıtmayı, gerek açıklamalarıyla, gerekse de niyet örnekleriyle anlattık. Unutmayın ki bunlar etrafınızdan, yetişme yahut yetiştirilme şeklinizden ve daha birçok şeyin tesiriyle ortaya çıkan çarpıtmalar. Bu sebeple bunlardan kurtulmak istiyorsanız evvel kendinizi tanımanız gerekiyor.
Kaynaklar: 1, 2